Удзел сакральных пчаляроў у барацьбе за захаванне цэласнасці Рэчы Паспалітай улучна з паўстаннем Тадэвуша Касцюшкі і Якуба Ясінскага выглядае праблематычным. Шляхецкая рэспубліка, якая перарадзілася ў некіраваны кангламерат магнацкіх уладанняў, не выклікала ў пчаляроў ніякіх сімпатый. Яны не збіраліся ваяваць за дзяржаву, дзе не было пачэснага месца для старабеларускай мовы і традыцыйнай культуры. Зрэшты, яны разумелі, што і з прыходам расійскіх улад сітуацыя на карысць беларушчыны наўрад ці зменіцца. У верасні 1789 г. сакральныя пчаляры сабраліся на агульны сход, які атрымаў назву Мядовае веча. Сход адбыўся на адной з буйнейшых легальных пасек пад Заслаўем. У ім удзельнічала блізу сотні чалавек з розных куткоў Вялікай Літвы, у т.л. з тэрыторыі, якая ў 1772 г. адышла да Расіі. Вечавыя мужы, як яны сябе называлі, выпрацавалі агульную пазіцыю для ацэнкі сітуацыі ў краіне. Згодна з прынятым рашэннем сакральныя пчаляры і ўсе, хто быў з імі звязаны, абавязваліся дакуль існуе Рэч Паспалітая «ляхам и ляхолизам не помогати, але и москолям никоторого успоможеня не давать», дзейнічаць «з узроком на обставины, боронити родные пасеки и селения подле их, егды в обороне надоба будеть. Боронити и от одных, и от других, да не забывати, што и потужныя окономы албо крепкия хозяйственники нашому брату ворогами есть».[168] Гэта быў добра апрабаваны ў ранейшыя часы шлях стварэння атрадаў самаабароны. Землі, якія знаходзіліся пад іх кантролем, з’яўляліся пэўны час фактычна аўтаномнымі адзінкамі з цалкам крыўскай уладай. Вацлаў Ластоўскі ў 1937 г. характарызаваў гэтыя адзінкі як Крыўскую пчалярскую тэакратычную рэспубліку.[169]

Пчалярскія аўтаноміі маглі існаваць ва ўмовах слабой улады і хаосу перыяду падзелаў Рэчы Паспалітай. Расійская імперыя, завяршыўшы ў 1795 г. далучэнне амаль усіх вялікалітоўскіх земляў, стала праводзіць палітыку ліквідацыі ўсялякіх вольнасцяў. Сакральным пчалярам таксама давялося зведаць уціск, супраць якога атрады самаабароны былі бяссільнымі. У 1796 г. з блаславення імператрыцы Кацярыны ІІ з’явіўся сакрэтны цыркуляр «О некоторых мерах для упорядочения пчеловодства на землях вновь приобретенных», частка якога мела характар выразна скіраваны супраць сакральнага пчалярства: «Отныне пчеловодом в любом их облике (пасечник ли, бортник ли) строго возбраняется заниматься чародейством и прочей языческой непотребщиной. Тако ж и чародеям да прочим ласкателям непотребных языческих суеверий строго возбраняется заниматься пчеловодством в любом виде оного».[170]

Гэта быў вельмі моцны ўдар, які істотна звужаў магчымасці легальнай ці паўлегальнай дзейнасці сакральнага пчалярства. Многія пчаляры мусілі па даўняй завядзёнцы перабірацца ў лес. Тыя ж, хто вырашыў застацца пры вёсках, знаходзіліся ледзьве не пад пастаянным наглядам паліцыі. Не лягчэй даводзілася і пчалярам-святарам, бо нават у праваслаўных цэрквах на беларускіх землях расійскія ўлады пільнавалі і намагаліся выкрасліць любую яўную і ўяўную крамолу. Некаторыя вёскі, звязаныя з сакральным пчалярствам, расійскія ўлады наўмысна абралі для стварэння на іх месцы ваенных пасяленняў (праект Аракчэева). Вяскоўцаў прымусова перасялялі ў Новарасійскі край, вёскі разбуралі, каб потым пабудаваць пасяленні з аднолькавымі хатамі для расійскіх салдат. Гэта вельмі нагадвала тактыку Івана Жахлівага ў часе Полацкага этапу Лівонскай вайны. Пасекі знішчаліся разам з пчоламі. Да пчальнікоў выпраўлялі «дымную инфантерию», як жартам называлі салдат, якія пад покрывам дыму, падпальвалі вуллі.[171]

Зрэшты, на Случчыне, недалёка ад Грозава існавала даволі вялікая пчалярская вёска Мецішча, на тэрыторыю якой дзеянне памянёнага цыркуляра не распаўсюджвалася. Чаму царызм зрабіў для яе выключэнне, дагэтуль высветліць не ўдалося. Заўважым, што разам з тым царскія ўлады досыць працяглы час не імкнуліся запыніць паланізацыйныя працэсы, а кожнаму новаму пакаленню тутэйшых «крепких хозяйственников» стваралі спрыяльныя ўмовы. У 1801 г. землеўладальніку Івану Лупандзіну і купцу Васілю Мяргасаву расійскі ўрад узычыў выключнае права на вытворчасць і продаж у межах «земель вновь приобретенных» напою, які быў афіцыйна зарэгістраваны ў імперыі пад назвай «Сидр белорусский особый».[172] Такім чынам, улады, па сутнасці, санкцыянавалі новы віток сядзёрызацыі жыхароў нашага краю.

Здавалася б, увесь комплекс мерапрыемстваў павінен быў даць царызму чаканы плён. Аднак разлікі не спраўдзіліся. Урад зразумеў, што спыніць беларушчыну сядзёрам і пальшчызнай не атрымаецца. Таму ў 1831 г. імператар Мікалай І «высочайше рекомендовал» завозіць «в западные губернии боле меду из внутренних российских губерний». Апроч таго прадпісвалася «мед, добытый в белорусских и литовских губерниях, никогда не подавать на продажу без предварительной нарочной обработки с негласным, но обязательным добавлением разного рода приправ, желательно великорусского происхождения». Тлумачыўся гэты захад тым, што «пчелы в Северо-Западном краю Отечества нашего Российского чрезмерно неприхотливы в выборе цветков для изымания нектара. А посему часто тащат в ульи нектар неудобоваримых либо даже откровенно ядовитых растений, по причине чего мед у оных получается вредным для душевного здоровья подданных Нашего Императорского Величества».[173]

Практыка дастаўкі ў Беларусь мёду з іншых краёў, як і яго навязлівая рэклама, працягваюцца аж нашага часу. Але эфект ад «чужамёдніцтва» (тэрмін сучаснага пчаляра Віктара Карэбы) быў і застаецца непрадказальным. Камусьці чужы мёд робіць амаль поўную «перапрашыўку» свядомасці, а кімсьці ён не засвойваецца нават на ўзроўні страўніка. У 1835 г. на Любавіцкім кірмашы ў Магілёўскай губерні, дзе было вельмі шмат уладзімірскага і суздальскага мёду, медыкі зафіксавалі шэраг атручванняў сярод пакупнікоў і «пробователей приценщиков». Паліцыя збіралася прыцягнуць прадаўцоў да адказнасці. Аднак высветлілася, што многія іншыя, хто купляў ці каштаваў тыя самыя гатункі мёду не пацярпелі. Скрупулёзны следчы з Магілёва Аўлас Празаркевіч выявіў дзіўную заканамернасць: «расстройства желудка от сих медов обрели лишь покупатели, говорящие на чистейшем белорусском наречии. Иные же все едоки тех же медов изволят говорить на российском, польском и жуткой смеси разных славянских говоров». Ён хацеў заняцца высвятленнем прычын гэтага, але прадстаўнік «Трэцяга аддзялення» па Магілёўскай губерні працягваць следства забараніў. Паліцыянт жа быў накіраваны служыць на Каўказ.[174] Цікава, што і ў нас час з усімі яго моўна-культурнымі асаблівасцямі іншым разам даводзіцца фіксаваць нараканні беларускіх спажыўцоў на тое, што прывазны «мёд, который предлагают покупателям на выставках и ярмарках мёда, зачастую некачественный».[175]

Так званая 2-я экспедыцыя «Трэцяга аддзялення» імператарскай канцылярыі, якая здзяйсняла нагляд за рэлігійнымі сектамі, у Беларусі сачыла не толькі за пчалярамі, але і за лірнікамі. Старцы ці сляпцы-лірнікі ўяўляліся царскім шпікам небяспечнай сектай, якая перашкаджае русіфікатарскай палітыцы. Трэба прызнаць, што лірнікі заўсёды адыгрывалі важную ролю ў захаванні пракаветных этнічных традыцый, былі яе вольнымі рэтранслятарамі ў розныя эпохі, у т.л. і ў часы царскае цэнзуры і русіфікацыі. Калі яны збіраліся разам для абмену навінамі, пачутымі ў вандроўках гісторыямі, вершамі і песнямі, то абавязкова ладзілі пір з адмысловым мядовым напоем. Напой гатаваўся загадзя. У вялікі кацёл клалі соты з вулляў крывых пчолаў, разводзілі крынічнай вадой і варылі, потым злівалі ў бочачку і спажывалі халодным.[176]

5 жніўня 1847 г. вялікая група лірнікаў ладзіла такі пір у Віцебску. Пра гэта ведалі супрацоўнікі «Трэцяга аддзялення» і вырашылі падкарэктаваць яго сцэнар. Падрыхтаваную бочку з мядовым напоем таемна замянілі бочкай з валагодскім прэсным квасам. Ледзьве лірнікі паспелі асушыць па адным карцы з падмененай вадкасцю, як ва ўсіх іх схапіла жываты, пацягнула на ваніты і ў літаральным сэнсе заняло мову – яны сталі нямымі. І ў гэты ж час на дом, дзе пір адбываўся, быў здзейснены паліцэйскі налёт. Знямелых сляпцоў схапілі і звезлі ў невядомым кірунку. Гісторык Эрык Бампліміт мяркуе, што падобныя аперацыі праводзіліся па ўсёй Беларусі. Можна толькі здагадвацца, які непапраўны удар быў нанесены царскімі цэрберамі па беларускай традыцыйнай культуры. Дарэчы, захаваўся тост, які на віцебскім піры лірнікі прамовілі ўсе разам: «За родных пчол і за Крыўю наўкол!».[177]

Вы спытаеце: а як жа нашы Пачынальнікі – Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Ян Баршчэўскі, Уладзіслаў Сыракомля, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч і іншыя? Натуральна, іх цікавасць да беларушчыны вельмі спакусліва звязваць з уплывам сакральнага пчалярства. Аднак слядоў гэтага ўплыву ў большасці з іх чамусьці не знаходзіцца. Захапленне краёвай гісторыяй, этнічнымі традыцыямі і мовай з’явілася ў іх на моднай хвалі рамантызму, што прыйшоў з Заходняй Еўропы. Калі б Міцкевіч ці Чачот ці яшчэ нехта прайшлі хаця б частковую мядова-пчаліную ініцыяцыю, гэта было б добра заўважна – і моваю твораў, і тэматыкай. А так выглядае на тое, што «Пачынальнікі» або не ведалі пра традыцыю сакральнага пчалярства, або ўпарта адмаўляліся хоць нейкім чынам асацыяваць сябе з ёй. Апошняе цалкам зразумела, калі ўспомніць «матку Польску», «польскі мёд», «польскія цноты» і іншыя ідэалагічна польскія элементы ў іх польскамоўнай творчасці.

Але гэта не віна, а бяда «Пачынальнікаў», якія не здолелі кволыя парасткі ўласнай цягі да беларушчыны ўмацаваць святымі джаламі крывых пчолаў (хаця напоі на крывым мёдзе ўсё ж калі-нікалі ўжывалі). Тое ж можна сказаць і пра тых тутэйшых ураджэнцаў, хто любіў Беларусь выключна як частку Расійскай імперыі – «западноруссы», накшталт Міхаіла Каяловіча. Прыхільнікі сакральнага пчалярства заставаліся па-за гэтымі ідэйнымі плынямі, мусячы каторы раз знаходзіцца ў падполлі. Аднак яны заўжды былі побач з народам і ў разе неабходнасці праяўлялі немалую актыўнасць у самыя складаныя часы.

У 1812 г. сакральныя пчаляры не верылі ні Напалеону, ні Аляксандру І, ні апалячаным элітам, якія прэтэндавалі кіраваць адроджаным Вялікім княствам Літоўскім. Менавіта ў пчалярскім асяроддзі і паміж звязаных з ім партызанаў з’явілася знакамітая прымаўка: «Каб пранцуз пабіў маскаля, дый сам не вярнуўся».[178] Нярэдкімі былі факты выкарыстання крывых пчолаў супраць французаў і расійцаў. Большая іх частка беларусізавалася. Сярод такіх варта назваць француза, які прымкнуў да віцебскіх партызан, стаў спавядаць «народнае хрысціянства» у яго праваслаўнай версіі і ўзяў прозвішча Машэра. Гэта быў прапрадзед кіраўніка Савецкай Беларусі Пятра Міронавіча Машэрава.[179]

З прыкладаў навяртання расійцаў можна назваць Мікіту Варанцова. Спачатку ён быў адным з удзельнікаў праўрадавага партызанскага руху на чале з сумнавядомым Дзянісам Давыдавым. Аднак увосень 1812 г. пад Бялынічамі Варанцоў трапіў у засаду пчаліных партызан, быў увесь чыста пераджалены крывымі пчоламі і, узяўшы мянушку Крук, стаў у выніку адным з радыкальных камандзіраў (сотнікаў) крыўскай народнай «гверыльі», як ён на іспанскі манер называў партызанскі рух. Яго «загон» (атрад) у час фінальных акордаў вайны добра патрапаў нервы і расійскім, і французскім войскам.[180] Часткова захаваўся тэкст песні (хутчэй за ўсё, літаратурнага паходжання) пра сотніка Крука:

Мяркуецца, што Мікіта Крук загінуў у баі з перадавым атрадам Дзяніса Давыдава.

Падчас паўстання 1830–1831 гг. сакральныя пчаляры сваёй галоўнай задачай бачылі супрацьдзеянне карным атрадам бакоў, якія ваявалі тады паміж сабой. Найбольш лютымі сярод апошніх былі паўстанцкія фармаванні Вінцэнта Матушэвіча і атрады казакоў ды чаркесаў пад камандаваннем Пятра Вярзіліна. Іх узаемная люць нярэдка абрыналася на тых, хто трапляўся пад гарачую руку. Што адзін, што другі бачылі свет выключна чорна-белым і патрабавалі ад жыхароў заходніх беларускіх губерняў засведчваць сваю грамадска-палітычную прыхільнасць. «Ты ці з Польшчай, ці з Масквой – трэцяй дарогі няма», – любіў паўтараць Матушэвіч.[182] «Никому не позволено быть черкесом иль поляком, не возлюбив прежде любовью могучей императора российского», – сцвярджаў у сваю чаргу Вярзілін.[183] І вось у такога кшталту шчамлётках сакральным пчалярам даводзілася рабіць усё магчымае і немагчымае, каб зберагчы сябе і носьбітаў даўніх крыўскіх традыцый. «Дзе матусэвічы і вярсіліны, для сваявіцы няма на’т шчыліны» – яскравая пчалярская прыказка з таго часу.[184]

Буйны інцыдэнт адбыўся ў траўні 1831 г. на пасецы ў наваколлях вёскі Жупраны Ашмянскага павета. Атрад чаркесаў спытаўся ў пчаляра: «Ты за царя батюшку аль за мерзких полячишек?», на што атрымалі сумленны адказ, падобны на рытуальную формулу: «Я ні мала, ні многа за сівога Бога, за крывых пчол, за сваявіцы удол». Чаркесаў гэта раззлавала і яны паспяшаліся схапіцца за шаблі, каб пасекчы пчаляра. Але, як паведамляе сведка падзей «во мгновение ока в руках оного оказалась огромная жужжащая дубинка». Карнікі адразу і не зразумелі, што «дубинку сию составили быстро собравшиеся в руках хозяина пчелы. И когда первые приблизились с саблями наголо к пасечнику, оный огрел их и лошадей, что были под ними, пчелиной дубинкой. От удара и острых пчелиных жал произошло падение, ставшее поводом для общей сумятицы. А понеже пасечник ни на миг не прекращал махать оной грозной дубинкой, то во времени скором смешались в кучу кони и люди, застонав от многих ран».[185] Джаленне прычыніла чаркесам істотную шкоду, але не падзейнічала ў сэнсе навяртання ў беларушчыну. Ім давялося ганебна адступіць, а пчолы з пагрозлівым гудзеннем дзесяць вёрстаў суправаджалі іх адступленне. Магчыма, таму карнікі так і не наважыліся на акцыю адпомсты.

Сакральныя пчаляры стаялі каля вытокаў антыалкагольнага руху, які разгарнуўся ў Беларусі сярэдзіны ХІХ ст. У многіх вёсках узніклі таварыствы і брацтвы цвярозасці. Вяскоўцы, а пазней местачкоўцы і нават гараджане публічна і добраахвотна давалі зарок не піць ніякіх алкагольных напояў. Антыалкагольны рух разгарнуўся вельмі імкліва і масава, што царскія чыноўнікі былі ў збянтэжанасці.[186] А «крепкие хозяйственники» сталі біць у звон, патрабуючы разабрацца з прычынамі адмовы сялян да алкаголю. Губернатары і іншыя чыноўнікі «западных губерний» мусілі пісаць у Пецярбург, паведамляючы, як катастрафічна падаюць прыбыткі адкупшчыкаў, казна зазнае страты, а «одновременно с уменьшением пьянства наблюдается значительный подъем самосознания населения». Магчыма, што апошняя акалічнасць хвалявала царскія ўлады ў найбольшай ступені. Імператар Аляксандр ІІ нават выклікаў «на каберац» і некалькі гадзін пясочыў віленскага генерал-губернатара Уладзіміра Назімава на прадмет скасавання таварыстваў і брацтваў цвярозасці. Спачатку вырашылі дзейнічаць пры дапамозе правакацый і «угаворванняў».

Пачалася магутная прапагандысцкая кампанія, якая даводзіла, што ўжыванне алкагольных напояў ёсць вельмі карысным, асабліва для людзей фізічнай працы. «Хочешь пахать, как могущественный бык? Сие весьма просто! Выпи сидра белорусского особого да водочкой русской закуси!» – заклікала тагачасная рэклама,[187] а «крепкие хозяйственники» з разлікам, што п’янства неўзабаве вернецца, сталі апускаць цэны на сядзёр і гарэлку. Іншым разам агенты «хозяйственников» развозілі алкагольныя напоі па вёсках і ставілі цэлымі вёдрамі на вуліцах, спакушаючы тых, хто даў антыалкагольны зарок. Аднак людзі аддавалі перавагу мёду крывых пчолаў і разнастайным напоям на яго аснове. Ніжэйшыя сельскія чыноўнікі пагражалі сялянам расправай.

Але справа на карысць царскіх уладаў і іх гаспадарлівых лёкаяў так і не вырашылася. Тады Аляксандр ІІ кінуў супраць таварыстваў і брацтваў цвярозасці войскі, надаўшы генералам надзвычайныя паўнамоцтвы. Антыалкагольны рух беларускага народа мяжы 50-60-х гг. ХІХ ст. быў брутальна прыдушаны шпіцрутэнамі, мардабоем, арыштамі, вайсковым трыбуналам. 780 беларускіх актывістаў гэтага руху выслалі ў Сібір.[188] Дзве трэці з гэтай колькасці складалі сакральныя пчаляры. Пасекі большасці з іх у выніку заняпалі або былі перафарматаваныя новымі гаспадарамі за кошт замены пчаліных раёў раямі з унутраных расійскіх губерняў. Цікава, што пік барацьбы расійскіх уладаў з таварыствамі і брацтвамі цвярозасці супадае з часам, калі Галоўнае ўпраўленне цэнзуры пастанавіла «не допускать употребления польского алфавита при печатании сочинений на белорусском наречии» (26 верасня 1859 г.).[189] Ва ўмовах шырокага панавання лацінкі польскага ўзору для пісьма па-беларуску гэтая пастанова фактычна выглядала як забарона беларускамоўнага друку. «Пчаляра ў Сібір, а мову набакір», – трапна адлюстравала сітуацыю народная прыказка.[190]

У паўстанні 1863–1864 гг. сакральныя пчаляры спачувалі Вінцэнту Канстанціну Каліноўскаму, хаця і не былі цалкам пэўныя, што той прайшоў паўнавартасную мядова-пчаліную ініцыяцыю ці быў выпадкова ўджалены дастатковай колькасцю крывых пчолаў. Сам Каліноўскі сцвярджаў, што пчолы яго джалілі часта, а відушчым у сэнсе беларушчыны ён стаў у юнацтве, калі буйная пчала ўджаліла яго ў вока.[191] Магчыма, гэтага было недастаткова для поўнай беларусізацыі свядомасці, але слушны кірунак быў зададзены. Урачыстае праходжанне праз адпаведны традыцыйны абрад Канстанцін адкладваў да лепшых часоў, пад якімі разумеў аднаўленне самастойнай Вялікай Літвы. Для значнай часткі ўдзельнікаў паўстання такі ідэал выглядаў досыць сумнеўным. Пчаляры гэта ўсведамлялі і не спяшаліся раскрываць сябе ды ўступаць у паўстанцкія атрады, у якіх пераважалі хістанні і выразны скепсіс у дачыненні да беларушчыны.[192] Рэсурсаў жа для таго, каб беларусізаваць усіх паўстанцаў, пчаляры не мелі. Адпаведна, дапамагалі яны пераважна тым удзельнікам паўстання, у якіх цяжкіх праблемаў з беларускай самаідэнтыфікацыяй не было.

Трэба сказаць, што 1863–1864 гг. былі асаблівым часам. У крыніцах зафіксавана мноства прыродных анамалій, сярод якіх трэба згадаць выпадзенне на дрэвах мядовай расы. Мядовая раса па сваіх уласцівасцях не саступала мёду крывых пчолаў. Здараліся выпадкі, калі расійскія салдаты, пакаштаваўшы гэтай расы, адмаўляліся ад працягу ўдзельнічаць у задушэнні паўстання, пачыналі размаўляць па-беларуску.[193] Камандаванне іх за гэта вельмі жорстка карала. Уводзіліся розныя забароны, што тычыліся спажывання тутэйшых дароў прыроды, да якіх ваенныя бюракраты прыпісалі і мядовую расу. Цікава, што яе вельмі баяўся віленскі генерал-губернатар, любімец усіх «крепких хозяйственников» Міхаіл Мураўёў. Неяк яму давялося заначаваць на заезным двары ў раёне Браслава. На самым золку ахова паведаміла, што на ясені, які стаяў побач з дваром, выпала мядовая раса. Генерал-губернатар адразу ж са свайго паходнага мяшка дастаў і павязаў сабе на твар ватна-марлевую павязку, «в прослойках коей сдержались сухие ромашки, лютики да иной гербарий, составленный из полевых цветков Подмосковья».[194]