Як бачым, данясенне папскага агента ўсё ж утрымлівала перакручаныя факты. І ўрывак з “Тайнага летапісца”, і запіс з “Кнігі замка Луцкага” ніякім чынам не згадваюць існаванне агромністага паганскага капішча спецыяльнага прызначэння пад Гомелем. Да таго ж дзеянні вольнага чалавека Мар’яна паўстаюць як дзеянні добраахвотнага характару, а не як вынік шантажу мала не тэрарыстычнага кшталту.
Урэшце “лазаходзец” (знахар, што ведаў, як шукаць падземныя воды) ратуе не ўласную жонку, а крэўную былога вялікага князя. І дзейнічае ён не ў камандзе, а самастойна, дэманструючы адметны гераізм. У сістэме каштоўнасцяў сярэднявечнай этыкі яго ўчынак выглядае як рыцарскі. Калі перад здзяйсненнем свайго вычыну Мар’ян і не належаў да баярскага стану, дык паводле вынікаў выправы на “дивный луг” факт прылічэння яго да баярства заставаўся толькі пытаннем часу. Свідрыгайла асабіста зрабіць такі дарунак не меў права, аднак мог хадайнічаць перад дзейным на той час вялікім князем літоўскім Казімірам Ягелончыкам. І сапраўды, у спісах надання баярства за снежань 1451 г. (гэткі падарунак на Каляды) мы знаходзім імя “жихоря гомейского” Мар’яна Лазоўскага, які “живота власного не лютовал а в речах обороны безпеченства Великого князства Литовского мужность великую указал”.[236] Няма прычын сумнявацца, што Мар’ян Лазоўскі і Марыян, які згадваўся ў “Кнізе замка Луцкага”, – адна і тая ж асоба. Але чаму ягоны учынак пад Гомелем вялікі князь звязаў з “речами обороны безпеченства” дзяржавы? Адказаць на гэтае пытанне нельга без разумення таго, што ж насамрэч адбывалася ў ліпені 1451 г. пад Гомелем і якую небяспеку для Вялікага княства ўяўляў “дивный луг” і большая частка яго насельнікаў.
Усе апісанні “дивнаго луга”, якія мы маем на гэты момант, так і ці інакш засведчылі пэўныя адхіленні ад нормаў у тамтэйшай экасістэме. Можна з пэўнасцю казаць, што ў той час пад Гомелем існавала анамальная зона. Толькі так можна вытлумачыць наяўнасць вялізных жукоў, агрэсіўных вожыкаў, чарапах (такія чарапахі, дарэчы, трапляліся яшчэ Аляксандру Македонскаму) ды іншых біялагічных адхіленняў. Па сутнасці, анамальная зона несла вялікую небяспеку дзяржаве і ўзгляднай стабільнасці ў ёй. Людзі сутыкаліся з невытлумачальным і адначасова пагрозлівым з’явішчам, якое не маглі нейтралізаваць ні дзяржаўныя дзеячы, ні хрысціянскія царкоўнікі абедзвюх канфесій. Зразумела, што падобная нямогласць мусіла спараджаць сярод жыхароў ВКЛ паняверку, змяншаць ровень легітымнасці элітаў. Магчыма, што і да 1451 г. на “дивном лузе” здараліся рознага кшталту пературбацыі, а інцыдэнт з унучкай Свідрыгайлы папросту стаўся апошняй кропляй. У такім разе здаецца, што Мар’ян Лазоўскі не проста адшукаў (выратаваў) панну, але і знішчыў саму крыніцу анамалізацыі.
Што магло быць такой крыніцай? У найноўшай гісторыі зафіксавана з’яўленьне анамальнай зоны каля расійскага горада Перм, вядомай пад рознымі назвамі: М-скі трохкутнік, Малёбкінскі трохкутнік ды інш. Лічыцца, што пачаткам фармавання Малёбкінскай зоны сталася падзенне ў 1980 г. у адну з сажалак невядомага касмічнага цела.[237] Калі праводзіць аналогію, дык можна дапусціць, што пачатак гомельскай анамальнай зоны ў XV ст. таксама быў пакладзены нейкім касмічным аб’ектам. Як ні дзіўна, гістарычныя крыніцы цалкам пацвярджаюць наша дапушчэнне.
“Супрасльскі летапіс” паведамляе пра незвычайную нябесную з’яву, што назіралася ў сакавіку 1402 г.: “Во великое говение месяца марта знамени бысть на небеси: явлъшюся во вечерьную зару на западе звезда велика, аки копеинымь образомь явльшеся, верьху же ея, яко луча сияше, иже на востоце восходящи, на западе летнемь явлынеся, юже видихомь все говение великое в пятьницю великую. Идяше та же звезда весь день пред слнцемь, вси ми видихомь ея идуще”.[238]
Беларускі астраном Мірольд Камінскі, спасылаючыся на ліст жонкі чачэрскага старосты Соф’і Рыжай да мазырскага лекара Андрыя Дулітлоўскага (XV ст.), сцвярджаў, што нябесная з’ява 1402 г. супала з момантам, калі тэрмінатар (лінія светлападзелу) прайшоў праз Гомель.[239] Ігумення Свята-Ўзвіжанскага манастыра пад Шарпілаўкай Таціяна Міразоўская ў асабістым запісе за травень 1450 г. працытавала паведамленне з “Супрасльскага летапісу” і дадала: “От звезды той отделиша ся менша звезда, и полетеша на землю великих князей литовских ко граду Гомею, и отвариша близь града того врата в преисподню. Мнозе времени гомеяне живяху и не знаху, яко зло велико сотворися окол них. Аз, грешна раба божья, молитвы деннонощно изрекаю, уповая, ижь Бог не дасть хищнику дияволу радости поглотити град оный и начяти с того конец света”.[240]
Такім чынам, незвычайная нябесная з’ява 1402 г. мела наступствам падзенне
Якая б з версіяў ні была бліжэйшай да ісціны, відавочна адно: Мар’ян Лазоўскі не пайшоў бы ў анамальную зону без зброі і іншага рыштунку. Хутчэй за ўсё, акурат сярод рыштунку і знаходзіліся “спажыўныя грыбы” – народны болеспатольны і адначасова ўзрушальны сродак на грыбной аснове, далёкі продак сучасных кубікаў грыбных булёнаў. Што да “вогненных кветак”, дык пэўна, што гэта была самая галоўная зброя. Яна ўяўляла сабою гліняныя збаночкі з запальнай сумессю. Фрагменты такіх збаночкаў рознай ступені захаванасці археолагі рэгулярна знаходзяць на тэрыторыі г. зв. Вялікага Гомеля.[243] На жаль, навукоўцы практычна нічога не ведаюць пра складнікі названай запальнай сумесі і не могуць высветліць, быў спосаб яе вырабу тутэйшым вынаходніцтвам ці яго аднекуль запазычылі. Спадзяемся, што з цягам часу навука атрымае адказы і на гэтыя пытанні.
Што тычыцца канкрэтызацыі месца, дзе знаходзілася анамальная зона, дык пасля параўнання досыць сціслых дакументальных звестак з вядомымі геаграфічнымі рэаліямі, можна выказаць колькі меркаванняў. З аднолькавым поспехам гэта маглі быць сённяшнія:
1) Мельнікаў Луг з Валатаўскім возерам;
2) раёны, якія прылягаюць да Любенскага возера;
3) аўтавакзал і раёны, што суседзяць з ім, то бок месца, дзе да другой паловы ХХ ст. існавала Гарэлае балота – ранейшае возера ледавіковага паходжання.
Калі ж выбудоўваць рэйтынг гэтых мясцін з улікам анамаліяў, што фіксуюцца да гэтае пары, то бясспрэчным лідэрам тут будзе Мельнікаў Луг. Вялікая доля фактаў з’яўлення НЛА прыпадае акурат на яго. Шмат дадатковай інфармацыі дало б маштабнае археалагічнае даследаванне гэтай часткі горада. Аднак у агляднай перспектыве яно бачыцца абсалютна немагчымым. Частка Мельнікава Луга засыпана рачным пяском, які намывалі з Сажа яшчэ ў 1970-я гг. Цяпер там вядзецца інтэнсіўнае будаўніцтва.
Нейкіх дадатковых звестак пра жыццё Мар’яна Лазоўскага нам адшукаць не пашчасціла. Мы не ведаем, як кардынальна змянілася яго жыццё пасля надання яму баярскага стану. Невядома, ці аддаў князь Свідрыгайла за яго сваю ўнучку, ці ваяваў Мар’ян з іншымі ворагамі Вялікага княства Літоўскага, ці працягваў ён быць знахарам, што чуў ваду…
На вельмі працяглы час у імгле стагоддзяў згубіўся вобраз сапраўднага героя, вартага ўлучэння ў пантэон самых выбітных асобаў нашай айчыннай гісторыі. Хочацца мець надзею, што яго вяртанне будзе трыумфальным і безумоўным. А на японскую кампанію
Гомельскі след Францішка Скарыны
У 1988 г. Гомельскаму ўніверсітэту было нададзена імя беларускага асветніка і першадрукара Францішка Скарыны. Ад тых часоў з зайздроснай рэгулярнасцю чуюцца з’едлівыя пакепліванні нядобразычліўцаў: “На якой жа кафедры вашага ўніверсітэта працаваў Скарына?” альбо “А Скарына жыў на Савецкай ці на Кірава?”. Між тым ініцыятары найменавання, хоць і не мелі дастатковай інфармацыі, былі не проста блізкімі да праўды, а сядзелі ў ёй па самую макаўку – адзін з эпізодаў біяграфіі Францішка Скарыны звязаны непасрэдна з Гомелем.
Пачатак ХVІ ст. – час памежных войнаў між ВКЛ і Масковіяй. Вайна 1500–1503 гг. завершылася “докончаньем” (дамовай) Аляксандра Ягелончыка ды Івана ІІІ Васільевіча аб замірэнні на шэсць год. Поруч з умоваю “в тые лета межи себе рати и войны не замысляти” гаспадар ВКЛ мусіў пагадзіцца са стратаю многіх сваіх гарадоў, у т.л. і Гомея з воласцю і сёламі Уваравічы, Целяшовічы, Кошалеў Лес ды інш. У Гомеі сядзеў адданы васал маскоўскага ўладара Васілій Мажайскі. Надзеяў на мірнае вяртанне ў склад ВКЛ даўняга радзіміцкага цэнтру не было. Таму ўвесну 1507 г. пачалася чародная вайна: увесну пасольства гаспадара ВКЛ Жыгімонта Казіміравіча паставіла перад маскавітамі пытанне пра вяртанне сваіх абшараў, “а звлаще Гомея”.
Менавіта ў гэткіх акалічнасцях мы і сустракаем Скарыну на гомельскай зямлі. У 1506 г. скончылася адтэрміноўка ад вайсковае службы, прадстаўленая яму ў звязку з навучаннем на філасофскім факультэце Кракаўскага ўніверсітэта. Ухіляцца ад ганаровага абавязку ён не стаў і, хутчэй за ўсё, ужо ўлетку таго ж году апынуўся ў Менску. Там пад пільным камандаваннем дасведчаных інструктараў з ліку караімаў (традыцыйных з ХV ст. целаахоўнікаў вялікіх князёў літоўскіх) Францішак праходзіў шкаленне ў адмысловай харугве імя Меркура Смаленскага. Цудам ацалелы рукапіс ХV-ХVІ стст. “Дзённікі караімаў” (захоўваецца ў Буэнас-Айрэс) пацвярджае гэта: “Мижи воспитанцев наших ся выделяеть Франц Скоринин сын з града Полоцка (подле менюшки – Жорж). Ачколвек бывал студиосом, филозофию до головы бравшим, имаеть теперя прелестные показанники во всих караимовых подготовах, а звлаще в побиванию лобом муров цекгляных”.
У пачатку 1507 г. як адзін з лепшых Скарына паспяхова ўдзельнічаў у спаборы на атрыманне крапавага берэту, у якім ён адлюстраваны на знакамітай гравюры з надрукаванай ім Бібліі (1517–1519 гг.). Калі пільна прыгледзецца, на берэце нават можна пабачыць кукарду. Ёсць усе падставы меркаваць, што арыгінал гравюры быў зроблены яшчэ за доўга да пачатку выдавецкай дзейнасці Францішка, а акурат у часе вайсковае службы як складовая частка дэмбельскага альбома.