Блізу 1550 г. вялікалітоўскі філосаф Міхалон Літвін напісаў сацыяльна-палітычны трактат “Аб норавах татараў, літоўцаў і маскавітаў”, які вядомы нам фрагментарна па выданнях 1615 г. (Базель) і 1620 г. (Львоў). Аўтар трактату жорстка крытыкаваў розныя аспекты жыцця Вялікага княства Літоўскага, у тым ліку гнільцу маральнай сферы. Ён пазіцыянаваў сябе ў якасці зацятага праціўніка гендэрных свабодаў і сэксуальнай разняволенасці.
Сярод прыкладаў “юрлівасці розуму” Міхалон Ліцьвін называў ідэю выдання “распуснага календара паэтычнага марнаслаўства”, якую прыпісваў ні многа, ні мала Францішку Скарыну. “А той наш друкар першы быў занадта самазамілаваны, што Бога маляваў без німбу, а сябе самога побач з Богам ставіў, а пазней намысліў сабраць гэткіх жа наркісаў, як і сам, агаліць іх да самага саромнага сораму ды зрабіць гравюры для календара, які ён называў
Паводле іншых, вельмі ўскосных, звестак Скарына ў перыяд між 1522 і 1525 гадамі складаў спіс землякоў, якія займаліся пісьменніцкай дзейнасцю. Хто быў улучаны ў гэты спіс дакладна невядома, як невядома, ці дайшла справа да стварэння эскізаў будучых гравюраў. Туманным намёкам на тое, што задума першадрукара пачала ажыццяўляцца, ёсць словы народнай песні, якая была запісана этнографам Андрэем Чарнарэцкім у ХІХ ст. на Піншчыне:
Верагодна, што перад намі ўрывак з верша нязнанай сёння беларускай паэткі XVI ст.
Калі Францішак Скарына і сапраўды спрабаваў стварыць
Мізэрная колькасць крыніц не дазваляе нам адказаць на многія пытанні. Сярод іх найбольш вострым бачыцца пытанне пра матывы, якія пабудзілі Скарыну да ідэі стварэння літаратурна-эратычнага каляндра. Магчыма, што тут назіраліся ўплывы творчай філасофіі італьянскіх мастакоў, з якімі наш слаўны продак меў магчымасць пазнаёміцца падчас універсітэцкага навучання.
Пад канец 1626 г. Полацкі езуіцкі калегіум страсянуўся даволі гучным скандалам, водгулле якога магло б пранесціся па ўсёй Рэчы Паспалітай і ў нейкай ступені падарваць аўтарытэт езуіцкіх навучальных установаў. Аднак кіраўніцтва калегіума прыклала ўсе магчымыя намаганні, каб не дапусціць шырокага розгаласу.
Як вядома, у 1626 г. настаўнікам рыторыкі ў Полацкі калегіум быў прызначаны Мацей Казімір Сарбеўскі, што паспеў ужо на той час здабыць славу таленавітага паэта агульнаеўрапейскага ўзроўню. У Полацку ён чытаў фундаментальныя курсы па тэорыі паэзіі, красамоўстве і антычных старажытнасцях. На яго лекцыі ці не ўпершыню ў гісторыі калегіума запрашаліся не толькі навучэнцы, але і ўсе ахвочыя слухачы. Што праўда, уваход у лекцыйную залю прадугледжваўся толькі для мужчынаў. Кіраўніцтва калегіума, здавалася, пільна сачыла за датрыманнем гэтага прынцыпу. Аднак угледзіць за ўсімі не ўдалося, і ў шэрагах вольных слухачоў, якія завітвалі слухаць Сарбеўскага, апынулася маладая жанчына, пераапранутая ў мужчыну.
Яна старанна канспектавала лекцыі свайго ўлюбёнага паэта і рабіла зарысоўкі. На гэта ніхто вялікай увагі не звяртаў, бо ладная частка вольных слухачоў рабіла тое самае, мяркуючы, што атрымліваюць рэцэпты стварэння беззаганных літаратурных твораў. На пачатку снежня стала вядома, што пан Мацей Казімір неўзабаве скончыць чытанне курсу і адправіцца выкладаць у Віленскую езуіцкую акадэмію. На апошняй снежаньскай лекцыі, калі паэт традыцыйна прапанаваў прысутным задаваць пытанні, пераапранутая жанчына папрасіла дазволу зрабіць мэтру падарунак. Сарбеўскі сціпла ўсміхнуўся і пацепнуў плячыма, адмаўляць было няёмка. Жанчына падышла да яго і працягнула невялікі томік з вокладкай, аздобленай зялёным аксамітам. “Гэта каляндар з маімі вершамі і малюнкамі, прысвечанымі вам, маэстра”, – прамовіла яна натуральным жаночым голасам і, пакуль паэт не паспеў апамятацца ад неспадзяванага дысанансу, прагна ўпілася ў ягоныя вусны. Зала на лічаныя секунды анямела, але потым увадначас загула, а калегіумныя служкі кінуліся да жанчыны, каб адарваць яе ад знакамітага выкладчыка.
Праведзенае разбіральніцтва высветліла, што жанчына (гісторык літаратуры Сысой Кончыц лічыць, што яе звалі Марфа Сасковіч) паходзіла з полацкай купецкай сям’і і была дужа захопленая паэзіяй Мацея Казіміра Сарбеўскага, а за часы праслуханых лекцыяў без памяці ў яго закахалася. Зроблены ёй каляндар утрымліваў эратычную лірыку на “рускай” мове. Усе вершы сапраўды былі адрасаваныя аб’екту ейнага кахання. На малюнках жанчына адлюстравала сябе і свайго куміра ў дванаццаці розных недвухсэнсоўных сэксуальных паставах. Кіраўніцтва Полацкага калегіуму пастанавіла знішчыць каляндар у агні. Прыцягваць да жорсткай адказнасці дзіўную паэтэсу і мастачку не сталі, аддаўшы бацькам на парукі. Сарбеўскі ва ўсіх гэтых справах не ўдзельнічаў, дачасна з’ехаўшы ў сталіцу Вялікай Літвы.
Вяртанне да ідэі стварэння літаратурна-эратычнага календара адбылося ў ХVIІІ ст. і наўпрост звязанае з павевамі класіцызму, якія смела ўрываліся ў паветра беларускага барока. Гэта акурат той час, калі нават прадстаўнікі вышэйшых станаў грамадства перасталі баяцца ўласнага цела, калі дамы насілі вельмі глыбокія дэкальтэ, а на свецкіх балях дазвалялі цалаваць сябе ў ледзь прыхаваныя грудзі. Адлюстраваць сябе ў выглядзе старажытных грэцкіх ці рымскіх багоў захацелі і тагачасныя літаратары. Фундатарам і куратарам праекта зусім невыпадкова стала Францішка Уршуля Радзівіл – аўтарка культавага эратычна-сарамяжнага верша “Апісанне персяў жаночых”:
Яе муж князь Міхал Казімір Радзівіл Рыбанька паставіўся да гэтай справы з разуменнем і нават выдзеліў добрую суму грошаў, каб Францішка Уршуля змагла выпісаць з Італіі таленавітага мастака, які здолеў бы належным чынам увасобіць смелыя задумы.
Рознымі спосабамі асветніца з Нясвіжа вышуквала інфармацыю пра тагачасных беларускіх пісьменнікаў. Спіс атрымаўся досыць абсяжным. Даводзілася ўступаць у ліставанне (часам вельмі працяглае) са многімі літаратарамі перш, чым атрымлівалася згода ці адмова. Марыйцы Мартысевіч у гэтым сэнсе было ўсё ж значна прасцей. У выніку атрымаўся спіс, які складаўся роўна з дванаццаці чалавек мужчынскага полу. Атрымалася вельмі разнашорсная кампанія, якая ў сярэдзіне 1730-х гг. была запрошана ў нясвіжскую рэзідэнцыю Радзівілаў.
Здавалася, што нічога не магло перашкодзіць ажыццяўленню праекта. Аднак, калі пасля ўрачыстага банкета гаворка зайшла пра прывязку асобнага пісьменніка да пэўнага месяца, усчаліся страшэнныя дэбаты. Спрачаліся не толькі ўласна літаратары, але і мастацкія эксперты, што дапамагалі Францішцы Уршулі вызначыцца з канцэпцыяй будучага календара. Акурат адзін з такіх экспертаў і падліў алею ў агонь, нагадаўшы, што працягласць светлавога дня ў розныя месцы года неаднолькавая, і што гэтую акалічнасць варта было б абыграць. Кожны літаратар адрозніваўся вылучным славалюбствам і жадаў, каб менавіта ягоная постаць упрыгожвала той месяц, дзе працягласць дня найбольшая.
Узнікла вострае пытанне: па якім ранжыры размеркаваць пісьменнікаў па месяцах? Адны прапаноўвалі браць у разлік творчыя заслугі – колькасць напісаных твораў і выдадзеных кніг. Другія бачылі справядлівым аддаць месяцы з найбольш доўгімі днямі самым старым творцам. Трэція (сярод якіх было шмат экспертаў) гучна крычалі, што пры размеркаванні трэба цвёрда трымацца станавай субардынацыі і саступаць найлепшыя месяцы самым зацным (знатным) панам пісьменнікам.
Маўчаў толькі слуцкі паэт Серафім Баўтарэз. Калі яго маўчанне было заўважана гаманкой грамадой, гамарня аціхла, і Францішка Уршуля Радзівіл асабіста запытала ў случака: “А якую б прапазіцыю склаў Вашаць?”. Той у адказ пачціва пакланіўся і прамовіў: “Як што ў гэтым пражэкце мы ўсі складаем дзякла Эросу, то найсправядлівей было б аддаць першасць тому з нас, хто мае ад прыроды самыя цудныя інструманты для ўслаўлення Эроса”. Пакуль гаспадыня і ўсе прысутныя спрабавалі зразумець, што Серафім меў на ўвазе, ён досыць спрытна прадэманстраваў уласны інструмент агаломшанай публіцы. Калі прысутныя дружна войкнулі і замёрлі ў здранцвенні, толькі паджылы слепаваты байкапісец Дамінік Рудніцкі гучна абурыўся: “Зачым паночку насіць вужаку ў портках? Гэта ж вялікае небеспячэнства!”. Калі ж пану Рудніцкаму патлумачылі, што адбылося насамрэч, ён выдаў кароткі гнеўны экспромт:
Пасля пан Дамінік безадвалочна выехаў з Нясвіжа. Яго ўчынак быў успрыняты астатнімі літаратарамі неадназначна. Праект календара апынуўся на мяжы зрыву. Вядома, што адзін з экспертаў – Ян Крызастом Вустачэл – прапанаваў уласную кандыдатуру на вакантнае месца і нават прад’явіў рукапіс раману “Кароткая гісторыя войнаў, якія адбываліся пад коўдрай пані Ізабелы Сметанкоўскай прынцэсы Клубніцкай”. Аднак, як выявілася, выправіць сітуацыю пасля ад’езда Рудніцкага было немагчыма. Бальшыня пісьменнікаў раптам засумнявалася ў мэтазгоднасці свайго ўдзелу ў праекце і, наступіўшы на горла ўласным амбіцыям, параз’яжджаліся дамоўкі. Цяжка сказаць, як Францішка Уршуля Радзівіл перажыла паразу сваіх задумаў. Магчыма акунулася з галавой ва ўласную творчасць і тэатральнае жыццё.
Прыхільнікі тэорыі змовы (Фёдар Калашынскі, Біл Конт) перакананыя, што зрыў праекту календара быў штучна справакаваны кансерватыўнымі сіламі пад патранажам вялікалітоўскай філіі дамініканскага ордэна і ўплывовых фігураў цэха віленскіх прастытутак-традыцыяналістак для таго, каб не дапусціць пачатку сэксуальнай рэвалюцыі ў Рэчы Паспалітай.
Гісторыя ўдалай спробы стварэння тутэйшага літаратурна-эратычнага календара ў ХІХ ст. застаецца вельмі невыразнай і спрэчнай. Ці не адзінай крыніцай, якая сведчыць пра факт стварэння такога кшталту календара, з’яўляюцца чарнавыя накіды, зробленыя пісьменнікам Вінцэнтам Дуніным-Марцінкевічам да паэмы “Літаратарскія клопаты”, якая была напісаная ў 1857 г. Згаданыя накіды не ўвайшлі ў канчатковы варыянт твора і распавядаюць пра беспрэцэдэнтнае на той час цкаванне, якое Дунін-Марцінкевіч зазнаў ад невядомых нядобразычліўцаў. Нагадаем, што да 1856 г. ён паспеў зарэкамендаваць сябе як аўтар, што не цураўся беларускай мовы і краёвай тэматыкі. Да таго ж падрыхтаваныя ім кнігі здолелі прайсці праз цэнзурнае ведамства і былі надрукаваныя.
Усё гэта, зразумела, выклікала неаднастайную рэакцыю жыхароў краю, якія знаходзіліся на розных узроўнях этнічнай самасвядомасці. Тыповы прыклад рэакцыі сярэдняга абываталя на беларускамоўную кнігу клясык новай беларускай літаратуры прыводзіў сам: