Спроба Пчалінай змовы вельмі агаломшыла Жыгімонта. Будучы правадніком паўзучай паланізацыі вярхоў старабеларускага грамадства, ён усё ж мусіў лічыцца з наяўнасцю ў краіне тых сілаў, што не жадалі рахмана перабірацца ва ўлонне пальшчызны. Гэта давалася яму з вялікімі цяжкасцямі. З аднаго боку, менавіта Жыгімонт Стары зацвердзіў беларускамоўны Літоўскі Статут 1529 г. Але з іншага – акурат у часы яго ўладарання быў кінуты ў вязніцу наш першадрукар Францішак Скарына.[106] Афіцыйнай прычынай «згамованя» Скарыны сталі нясплочаныя пазыкі яго брата. Але рэальна яго схапілі за меркаваны ўдзел у джальніцкім падполлі. Толькі пагроза антыўрадавага «закалоту» (мяцяжу) у Полацкай зямлі змусілі вялікага князя асабіста вызваліць Скарыну са зняволення.[107] Тое, што наш першадрукар быў нейкім чынам звязаны з сакральнымі пчалярамі, ускосна пацвярджаецца выяваю пчалы на знакамітай гравюры-аўтапратрэце 1517 г., а таксама гімнавым пафасам не менш знакамітага фрагмента яго прадмовы да адной з біблейскіх кніг: «Понеже от прирожения звери, ходящия в пустыни, знають ямы своя, птици, летающие по воздуху, ведають гнезда своя; рибы, плывающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым подобная боронять ульев своих, – тако ж и люди, и где зродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту великую ласку имають».[108] Падаецца невыпадковым, што ў гэтым фрагменце пчолы згадваюцца непасрэдна перад людзьмі.

У часы памежных войнаў Маскоўскай дзяржавы і Вялікай Літвы канца XV – пачатку XVI ст. маскавіты выкарыстоўвалі ўласных пчол-рабаўнікоў. Адкуль яны ўзяліся, дакладна невядома. Ёсць меркаванне, што іх вывелі ў «таемных закретах», створаных на загад маскоўскага князя Івана ІІІ. Лічыцца, што пачатковым матэрыялам для маскавіцкіх пчолаў сталі некалькі крывых пчолак, якіх выпадкова прывезлі ў Маскву згаданыя вышэй Хведар Бельскі і Юры Гальшанскі. Так ці інакш, але ў азначаны час на памежныя абшары Вялікага княства Літоўскага з Масковіі прыляталі незлічоныя роі пчолаў, якія не толькі збіралі нектар з кветак, але і нахабна адбіралі яго ў тутэйшых пчолаў – як у крывых, так і ў звычайных. Летапісы і аператыўныя данясенні ў Вільню захавалі ўражвальныя звесткі пра напады маскоўскіх пчолаў на вуллі пчолаў вялікалітоўскіх. «Того року у земли а волости литовские ускраинные прылетали орды пчол московськых, точылися до вульев и чынили справжный луп, мед з вульев оных выкрадаючы и москве уносячы», – паведамляе летапісец.[109] Як толькі маскоўскія пчолы скончвалі сваю справу, пачыналася ўварванне маскоўскага войска ў землі Вялікай Літвы. І хаця такая сітуацыя паўтаралася не адзін год, амаль кожны раз Вільня не была гатовай для адэкватнага рэагавання. У «глуме» (сатырычным творы) казельскага скамароха Клопа Кумеднага «Московской и литовской бчел задушевная беседа» (бл. 1505 г.) такі стан рэчаў атрымаў сваё спецыфічнае адлюстраванне. Маскоўская пчала звярталася да літоўскай:

Літоўская на гэта адказвае:

У выніку памежных войнаў тэрыторыя Вялікага княства Літоўскага пачала імкліва скарачацца. Усходнія землі краіны пераходзілі пад уладу Масквы. Найбольш доўга трывала абарону легендарная Калодзінская воласць, застаючыся, па сутнасці, анклавам Вялікай Літвы сярод нованабытых абшараў Маскоўскае дзяржавы. Рэч у тым, што калодзінскія крывыя пчолы чынілі «презлейшее противление» пчолам-рабаўнікам. Непрыступную зямлю маскавіты ўзялі толькі тады, калі «петуха красного на болото пустили», і пажар перакінуўся на астатнюю частку воласці. Летапісцы зазначаюць, што ўсе вуллі згарэлі. Толькі народная легенда цвердзіць, што калодзінскі намеснік ды яго сям’я перанеслі некалькі дзясяткаў вулляў на чоўны і сплылі з імі кудысьці па Ацэ.[111]

Дакладна немагчыма сказаць, ці рабіліся палітычнымі вярхамі Вялікага княства Літоўскага нейкія захады, каб спыніць «пчаліныя пралогі» войнаў з Масковіяй. Здаецца, што іншым разам вярхі мусілі ісці на кампраміс з джальніцкім падполлем, каб сіламі ўдзельнікаў апошняга утаймаваць маскоўскую пчаліную агрэсію. На мяжы 1520-1530-х гг. Францішак Скарына пад маркай пашырэння сваіх кніг прыбыў у Маскву.[112] Але насамрэч ён меў заданне адшукаць і знішчыць «таемныя закреты», дзе гадаваліся пчолы-рабаўнікі. Ёсць падставы меркаваць, што ў яго атрымалася ўсё зрабіць належным чынам. Праўда, для выратавання ўласнага жыцця наш адважны першадрукар мусіў ахвяраваць сваімі кнігамі, паспешліва ўцякаючы з Масквы. Знішчэнне «закретов» зрабіла Скарыну ў вачах маскоўскіх уладцаў ворагам № 1. Дзясяткі наймітаў Крэмль адпраўляў у Вялікую Літву з мэтай забіць «дерскаго литвина». Некаторых з іх маскавіты «легендировали» як ерэтыкоў, што шукалі паратунку ад пераследу ў больш талерантнай дзяржаве. Гэта прывяло да таго, што Францішак Скарына ва ўмовах строгай сакрэтнасці быў перапраўлены на Захад – у чэшскую Прагу, дзе хаваўся ад крамлёўскай найміцкай хеўры пад выглядам каралеўскага садоўніка. У 1547 г. яго ўсё ж вылічылі і збіраліся забіць. Аднак 5 ліпеня таго ж года ў Празе выбухнула паўстанне гараджан, якое перакрэсліла планы маскоўскіх агентаў. Большасць з іх выпадкова загінула падчас задушэння паўстання войскамі караля Фердынанда.[113]

Паказальна, што пасля маскоўскай паездкі Францішка Скарыны недзе на трыццаць з нечым гадоў войны паміж Маскоўскай дзяржавай і Вялікім княствам Літоўскім спыняюцца. Старабеларускаму мемуарысту Фёдару Еўлашоўскаму на пачатку XVII ст. тая трыццацігодка здавалася «залатым векам». Безумоўна, у другой трэці XVII ст. у грамадска-палітычным і культурным жыцці Вялікай Літвы адбываліся істотныя пазітыўныя зрухі: роўнасць канфесій, Рэфармацыя, Рэнесанс і г.д. Але разам з тым краіна працягвала навадняцца пальшчызнай, якой захапляліся і велікакняжацкі двор, і магнаты. Адзіная старабеларуская (літоўская) мова, некалі зразумелая вялікай масе народа ад Дарагічына да Казельска, ад Коўны і да Чарнігава, стала штучна драбіцца. Марцінас Мажвідас распачаў кнігадрукаванне на «літоўскай» мове, якая была створана на аснове перыферыйных дыялектаў пракаветнай літоўскай (старабеларускай) мовы. Выдумляліся легенды пра рымскае паходжанне шляхты. Сакральнае пчалярства з яго ўгрунтаванасцю на тутэйшых моўна-культурных традыцыях не заахвочвалася, але і жорстка не пераследвалася – велікакняжацкі двор стараўся трымаць марку талерантнасці. Сакральныя пчаляры склалі зброю і спынілі спробы маштабнага супраціву. Зрэшты, гэта не дазволіла ім інтэгравацца ў сацыяльную сістэму Вялікага княства Літоўскага. Па сутнасці, яны і іх сем’і апынуліся за рамкамі станавай (саслоўнай) арганізацыі вялікалітоўскага грамадства. Пра іх не згадвалі Літоўскія Статуты і прывілеі вялікіх князёў. Яны жылі цалкам аўтаномна. Іх дачыненні з уладай рэгуляваліся вуснымі дамоўленасцямі.

Пашырэнне кола сакральных пчаляроў было досыць праблематычным. Шлюбы з імі станавая этыка лічыла непрымальнымі. Праўда, сяляне і мяшчане часта парушалі гэты звычай, бласлаўляючы сваіх дзяцей на жаніцьбу з прадстаўнікамі сакральнага пчалярства. Асабліва часта гэта здаралася тады, калі пчаляры сваімі ведамі выратоўвалі жыццё тым, хто да іх звяртаўся па дапамогу. Шляхта ж, нават дробная, строга трымалася правіла пазбягаць кантактаў з «необецными» пчалярамі і іх раднёй.[114] Зрэшты, як і ў кожных іншых выпадках, калі гаворка ідзе пра забарону, з’яўляліся асобы, што імкнуліся яе парушыць. Многія ведаюць пра гісторыю жарсці вялікага князя Жыгімонта Аўгуста і Барбары Радзівіл, але вельмі мала хто знаёмы з гісторыяй кахання Ждана Лятка і Ганны Міладоўскай.

Ждан Ляток быў сынам сакральнага пчаляра, які з сям’ёй жыў у пушчы недалёка ад Кобрына. Аднойчы разам з бацькам ён пайшоў у маёнтак Ягалкі, каб дапамагчы вылечыць дваравую служанку паноў Міладоўскіх. Запрашэнне сыходзіла не ад уладальнікаў маёнтку, а ад бацькоў хворай, бо пан Міладоўскі быў катэгарычна супраць якіх заўгодна зваротаў да «ведзьмакоў» (так ён называў сакральных пчаляроў). Таму візіт непажаданых асобаў адбываўся ўпотайкі. Тым не менш, Ждан сутыкнуўся з дачкой гаспадара Ганнай, якая выйшла пасярод ночы паблукаць вакол палацу. У небе вісела яркая вялікая поўня, і сярод цемры можна было не проста ўбачыць цьмяныя постаці, але і досыць выразна разгледзіць твары. Так дзяцюк і паненка пабачыліся, і адразу абодвух «працяла Амура страла». Яны сталі таемна сустракацца. Паміж любоўных справаў даводзілася размаўляць пра розныя рэчы. І выявілася, што Ганна лічыла сябе «літоўскай палячкай», гаварыла на трасянцы з вялікай колькасцю польскіх словаў, лічыла Кракаў «пенкнай сталіцай нашай супольнай Айчызны» (і гэта да Люблінскай уніі!). Ждан стаў пераконваць каханую ў адваротным, расказваў ёй аб падзеях праўдзівай крыўскай (вялікалітоўскай) гісторыі, пра чысціню і меладычнасць старабеларускай мовы, усяляк запрашаў паненку павярнуцца да «сваявіцы». Тая слухала, паловы словаў проста не разумела, але пагадзілася прайсці мядова-пчаліны абрад, каб спазнаць усё тое, пра што апавядаў каханы.[115]

Пасля абраду іх каханне толькі ўзмацнілася. Але бацька паненкі Карнэліюш Міладоўскі, які пра ўсё даведаўся, быў сам не свой ад гневу і абурэння. Ён пасадзіў дачку пад замок у адным з пакояў палаца і стаў паспешліва рыхтаваць «наезд» на лясны пчалярскі хутарок. Назбіралася нямала ахвочых «ушчыпнуць колішніх джальнікаў». Конная шляхецкая «аркгада», «крукнуўшы сядзёру дзеля большага зухвальства», рушыла ў пушчу. Аднак у дарозе іх заспеў страшэнны восеньскі дождж. Страшэнны – як з-за колькасці вады, што лілася з «продухаў нябесных», так і з-за незлічонага мноства дробных шэрых жабак, што падалі адтуль жа. Лясныя дарогі размыла дажджом. Усюды сядзелі і квакалі жабкі. Карнэліюш плюнуў і загадаў «кумпаньёнам» вяртацца ў маёнтак. Па вяртанні высветлілася, што дачка Ганна збегла з-пад «згамавання дамовага» разам са Жданам Лятком. Дапамог ім у гэтым малады шляхціц Сергій Бурнос, які збіраўся ўдзельнічаць у «наездзе», але пад шумок застаўся ў маёнтку. Зрабіў ён гэта з-за братэрскай сімпатыі да Ганны Міладоўскай. Утрох яны вырашылі з’ехаць як мага далей ад Ягалак. Ждан меркаваў скіравацца ў Панізоўе (Усходняя Беларусь), каб далучыцца да адной з буйных грамад сакральных пчаляроў. Сергій жа параіў паехаць у Полацак, дзе, на яго думку, можна было схавацца ў падзямеллях. Пра полацкія падзямеллі і іх мудрых жыхароў ён чытаў у «кнігах славянскіх, кірыліцай пісаных вязкай».

Карнэліюш Міладоўскі кінуўся за ўцекачамі ў пагоню і тры разы амаль дасягаў іх. Але шторазу яму і ягоным памагатым нешта перашкаджала. Па дарозе з Ягалак на Полацак, уцякаючы ад навальніцы панскага гневу, тройца вельмі здружылася. Пад Менскам Сергій Бурнос прайшоў пчаліна-мядовую ініцыяцыю па спрошчаным узоры. Пад Барысавам Ждан і Ганна пажаніліся, а Сергій сустрэў прыгожую «пчалярачку», у якую закахаўся і вырашыў застацца ў тых краях. У канцы снежня 1562 г. Ляток і Міладоўская прыехалі ў Полацак. На гэтым іх сляды губляюцца. Магчыма, яны ўсё ж знайшлі запаветныя полацкія падзямеллі. Але нельга выключаць і іх пагібелі падчас аблогі і штурму Полацка войскамі Івана Жахлівага. Дарэчы, пагоня Карнэліюша Міладоўскага неспадзеўкі для сябе сутыкнулася з царскімі войскамі і была дашчэнту разбітая. Гэтая параза актыўна выкарыстоўвалася маскавіцкімі прапагандыстамі ў якасці прыкладу «мощи оружия руссийскаго».[116]

Полацкі этап Лівонскай вайны ад самага пачатку быў вайной «чараўнікоў і чарадзейства», у якой вялікалітоўскі бок доўгі час зазнаваў паразы. На Полацкую зямлю абрынуліся «полчишча лупежных пчол», якія падрыхтавалі плацдарм для прыходу маскоўскіх войск. Новая парода пчолаў-рабаўнікоў, якую пад пільным кантролем сумнавядомага Малюты Скуратава вывела «лепота умов царства Московского», адрознівалася большай зласлівасцю, пражэрлівасцю і трываласцю да халадоў. Па сутнасці, гэта ўжо былі нават не пчолы, а вычварны сімбіёз пчолаў і прузяў (саранчы). Таму некаторыя летапісцы называюць іх словамі «пчузи», «пшчузи», «бчузи». Прыляцеўшы на Полаччыну, яны спярша забралі ўвесь нектар, а кветкі зжэрлі. Затым яны скопам сталі нападаць на крывыя і звычайныя пасекі, разбураючы вуллі, знішчаючы пчолаў, забіраючы гатовы мёд. Пчаляры, як і жыхарства Полацкай зямлі ў цэлым, не маглі нічога зрабіць супраць гэтага жахлівага наслання. Многія з тых, хто спрабаваў супраціўляцца сталі ахвярамі пчузяў.[117] Невядомы пераймальнік польскага паэта Яна Каханоўскага прысвяціў гэтым трагічным падзеям цыкл вершаў «Печальки», створаных на мове блізкай да царкоўнаславянскай. Адзін з красамоўных фрагментаў:

Пасля заняцця Полацкай зямлі войскамі Івана Жахлівага на месцы найбольш буйных знішчаных пасек маскавіты пабудавалі свае крэпасці, каб найперш не дазволіць адрадзіць пчалярства. Пчузі ўдзельнічалі і ў аблозе Полацка, прадэманстраваўшы выключную марозатрываласць. Палачане з цяжкасцю зразумелі, якое жахоцце навалілася на іх у дадатак да варожага войска. Ваявода Станіслаў Давойна, бачачы, як пачвары нападаюць на гараджан, прыняў рашэнне падпаліць полацкі пасад і адыйсці ў Верхні замак. Ён спадзяваўся, што дым спыніць пчузяў. Але спадзяванні былі марнымі – пчузі не здохлі, працягнуўшы выядаць жыхароў Полацка. Давялося капітуляваць.

Вайна набыла зацяжны і пазіцыйны характар. Яна падштурхнула Вялікае княства Літоўскае да Люблінскай уніі з Польшчай, вынікам якой стала стварэнне Рэчы Паспалітай. Аднак гэта ніяк не ратавала Полацкую зямлю, бо на дзяржаўным узроўні марудзілі з прыняццем важнага рашэння, спасылаючыся на нястачу грошай і іншыя надуманыя праблемы. Жыгімонт Аўгуст захрас у распусце і спірытычных сеансах, на якіх выклікаў дух памерлай Барбары Радзівіл. Супольнай дзяржавай кіравала польская магнатэрыя, якой быў абыякавы лёс беларускага Падзвіння. Сакральным пчалярам з незанятай часткі старабеларускіх земляў даводзілася ствараць невялікія атрады, якія перыядычна ўступалі на абшары Полаччыны, каб патрапаць захопнікам нервы. Найбольш ад іх даставалася тым гарнізонам маскавітаў, якія не мелі на сваім утрыманні пчузяў. Зрэшты, ад джалення маскавітаў крывымі пчоламі эфекту амаль ніякага не было. Тоўстая татарская вопратка, густыя доўгія валасы і бароды станавіліся для пчолаў непераадольнай перашкодай. А на тварах пчолы часцей за ўсё паслізгваліся і калі і джалілі, то неглыбока.[119]

Выйсце прыйшло толькі разам з абраннем на трон уладара Рэчы Паспалітай трансільванскага князя Іштвана Баторы, які ў старабеларускай традыцыі стаў называцца Сцяпанам Батурам. Ён змог не толькі сабраць баяздольнае войска, але і кансалідаваў дзеля перамогі ўсіх, хто быў у гэтым зацікаўлены не эканамічна, а поклічам сэрца. Некалькі ягоных сакрэтных дарадцаў былі сакральнымі пчалярамі. Мядова-пчалінай ініцыяцыі Батура не праходзіў, бо для ўраджэнца і носьбіта традыцый Трансільваніі гэта магло б скончыцца непрадказальнымі наступствамі. Але мёд крывых пчолаў ён каштаваў неаднакроць. «Кривский міод зовет у поход», – сказаў уладар перад вайсковай выправай па вызваленні Полацка і Полацкай зямлі.[120] Ён прапанаваў Івану Жахліваму двубой на мячах, разлічваючы, што той пагодзіцца і атрымае моцныя раны ад мадыфікацыі джальніцкага мяча, які Сцяпану падарылі сакральныя пчаляры. Аднак маскоўскі цар адмовіўся, матывуючы тым, што выбарны манарх манарху прыроджанаму нераўня.[121] Тады слова ўзяло ўмацаванае войска. На той момант ўжо стала вядомым слабое месца пчузяў – яны з нейкай прычыны не выносілі асакі. Таму асака стала адным з элементаў убрання ваяроў вызвольнага войска. Ёю ж апавілі усе вуллі крывых пчолаў, якія узялі з сабой у паход. Пчузі дохлі сотнямі тысяч, ледзьве набліжаючыся да батураўцаў. Усе дарогі Полацкай зямлі ў той час былі заваленыя дохлымі пчузямі. Людзі баяліся на іх глядзець, але потым плакалі ад радасці.[122]

Маскавіты без падтрымкі сваіх мутантаў спяшаліся як мага хутчэй адступіць. Улетку 1579 г. войска Сцяпана Батуры ўзялося за вызваленне Полацка. У маскоўскім гарнізоне згадалі часы князя Дзмітрыя Іванавіча і выклікалі залеву, каб не дапусціць прылёту крывых пчолаў. Моцная залева спачатку пахіснула баявы дух батураўцаў, але выбарны манарх загадаў выкарыстаць некалькіх бацянаў-феніксаў, каб разагнаць хмары.[123] Баючыся страціць пад джаламі крывых пчолаў маскоўскую свядомасць, маскавіты здаліся. Толькі трынаццаць чалавек з іх падалі «суплікі» (ці «челобитные») з просьбай абмазаць іх мёдам і прапусціць праз рой крывых пчол. Просьбу пераможцы задаволілі. Навернутыя ў старабеларушчыну маскавіты далучылі да вызвольнага паходу.[124]

Мяркуецца, што да часу вызвалення Полацка адносіцца з’яўленне вайсковай песні, дзе ёсць наступныя радкі:

Калі адзін з лазутчыкаў напеў гэтую песню Івану Жахліваму, той невымоўна ўгневаўся і закрычаў: «Какая собака? Не позволю про царя такие песни петь!».[126] Лішне казаць, што стала з лазутчыкам у выніку ўспышкі царскага гневу.

Пакуль войска на чале з Батурам вызваляла Полаччыну, у Масковію быў закінуты двайнік Рыгора Осціка – аднаго з прадстаўнікоў прамаскоўскай партыі ў магнацкім асяроддзі Вялікай Літвы. Велікакняжацкія спецслужбы выкрылі яго сакрэтныя сувязі з маскоўскім дваром, але вырашылі да часу не рабіць з гэтага галасу і выкарысталі наяўную інфармацыю ў сваіх мэтах. Складаную ролю Осціка выконваў адзін з сакральных пчаляроў Смяян Вуль. Справіўся ён са сваёй працай выдатна, бо ў Маскве ніхто не западозрыў падмены, што адразу ж развязала яму рукі і дазволіла выехаць у сяло Каломенскае, дзе пад бокам царскай рэзідэнцыі знаходзіўся «некоторый терем-теремок», у якім захоўваліся кантрольныя ўзоры пчузяў для магчымага далейшага іх развядзення.

Смяян пусціў той церам з агнём, а галоўнага цярэмнага ключніка разам з «книгами учеными» узяў у палон і супольна з ім тэрмінова рушыў у раён Дамадзедава, дзе чакаў бацян-фенікс, які хутка даставіў іх у Вялікую Літву. Там ужо высветлілася, што ключнік працаваў у цераме не з уласнага жадання: маскоўскія ўлады паставілі яго перад выбарам – супрацоўніцтва або абвяшчэнне ерэтыком і смерць. Ён выбраў супрацоўніцтва і стаў адным са стваральнікаў пчузяў. У Вільні вырашылі захаваць яму жыццё і выслалі на востраў Готланд. Кнігі ж з «суполным реестром» непажаданых напрацовак паўсталі перад судом. Гэта быў адзін з рэдкіх у вялікалітоўскай юрыдычнай практыцы выпадкаў, калі падсуднымі выступалі нежывыя прадметы. Вырак быў суворы: усе томікі атрымалі па паўсотні бізуноў, пасля чаго іх пасеклі шаблямі, спалілі, а попел «на битым гостинце развеяли».[127] Як за ўдалую аперацыю быў адзначаны Смяян Вуль, на жаль, застаецца невядомым.

Тым часам войскі на чале са Сцяпанам Батурам цалкам вызвалілі поўнач Беларусі і скіраваліся на Пскоўшчыну. У атачэнні Батуры меліся таленавітыя прапагандысты, кола якіх стварыла песню, якая павінна была мінімізаваць хваляванні пскавічан з нагоды прыходу ў іх землі іншаземнага войска: