Выбітны рымскі пісьменнік, навуковец і дзяржаўны дзеяч Магн Аўрэлій Касіядор у сваёй працы «Гісторыя готаў» (першая трэць VI ст.) паведамляў пра остгоцкага караля Вінітара (у іншых крыніцах – Віцімір), які ўладарыў у IV ст. і вызначыўся войнамі супраць антаў. Сярод народаў, якія ў рымскай традыцыі называліся антамі, былі і жыхары тагачасных беларускіх абшараў. Акурат яны і патрапілі пад удар войскаў Вінітара, які не верыў, што «месца гарадоў займаюць у іх балоты і лясы». Аднак нашы продкі «доўга ўхіляліся ад бітвы, завабліваючы остготаў углыбкі сваёй краіны». «Вінітар усцешана вёў сваё войска па іх землях, – чытаем у Касіядора. – Кароль остгоцкі быў пэўны, што перамога ім ужо здабытая, таму не адразу зразумеў, што яго зацягнулі ў пастку. На шляху остгоцкага войска не было ніводнага горада ці хаця б нават котлішча. Войска імчала следам за ворагам і ўрэшце апынулася на полі бітвы, якім стала агромністая лясная паляна. Ці не ва ўсіх вакольных дрэвах былі дуплы, дзе жылі страшныя анцкія пчолы. Вінітар і яго ваяры адразу не скемілі, што за гуд стаіць над мясцовасцю, думаючы, што гэта меланхалічныя спевы ворага, асуджанага на паразу. Але неўзабаве з’явіліся шматлікія пчаліныя раі і напалі на войска остгоцкага караля. Уджаленыя ваякі перакідваліся на бок антаў, гатовыя ваяваць супраць свайго нядаўняга ўладара. Вінітар гэта зразумеў і паспяшаўся ўратавацца ўцёкамі, бо станавіцца ласкавым братам анцкага правадыра Божа ніяк не жадаў».[54]
Разам з невялічкім атрадам Вінітар здолеў уцячы і пазбег пчаліных джалаў. Фактычная параза яго вельмі засмуціла і ён склаў план помсты: новы паход быў прызначаны на зімовы час, калі пчолы спяць, а «анты святкуюць свае календы». У святочную пару нашы продкі і былі заспетыя знянацку новым остгоцкім войскам, якое «біла ўсіх ад мала і да веля, а найбольш тых, хто крычаў песні пра пчол». Остготы перамаглі. Але нават і тады нейкая частка іх войска «перавярнулася ў антаў, неабачліва паспытаўшы напояў, зробленых з мёду страшных анцкіх пчол». Для агульнага застрашэння Вінітар загадаў спаліць некалькі лясоў, у дуплах дрэў якіх зімавалі пчолы. Борці з адрэзкаў бярвён, якія належалі асабіста правадыру Божу, былі ўтопленыя ў Данапрысе, дзе адмыслова для гэтага высеклі вялізныя палонкі. Самога правадыра, а таксама 70 старэйшын, сярод каторых меліся і пчаляры, остготы распялі на ліпах.[55]
Відавочна, што чужынцам не аднойчы даводзілася сустракацца на землях старажытнай Беларусі з такой пагрозай, як крывыя пчолы. Таму звесткі пра іх хоцькі-няхоцькі траплялі ў тагачасны працы, прысвечаныя вайне і ваеннай справе. Візантыйскі гісторык Пракопій Кесарыйскі ў кнізе «Вайна з готамі» (VI ст.) пісаў пра нашых продкаў: «Ідучы ў бой, большасць з іх рушыць на ворагаў са шчытамі і дроцікамі ў руках, панцыраў жа яны ніколі не апранаюць. Некаторыя з іх не носяць ні хітонаў, ні балахонаў, а адны толькі порткі з шырокім поясам, і ў такім выглядзе сягаюць на бітву з ворагамі. Не з прычыны глупства ўласнага робяць так, а таму, што за імі маса пчол незвычайных, якія заўжды дапамогуць у бітвах».[56]
Падобнае знаходзім і ў «Стратэгіконе» Псеўда-Маўрыкія (VI ст.): «Змагацца са сваімі ворагамі яны любяць у месцах, парослых густым лесам, у цяснінах, на абрывах. З выгодай для сябе выкарыстоўваюць засады, раптоўныя атакі, хітрасці, вынаходзячы і ўдзень, і ўначы мноства разнастайных спосабаў. Дасведчаныя вельмі ў выкарыстанні баявых пчолаў, якія больш нідзе, апрача вярхоўяў Барысфену, не вядуцца. Невядома, ці тыя пчолы самі такімі нараджаюцца, ці іх адмыслова выхоўваюць у ваярскім духу. Зрэшты, апошняе здаецца чыстай казкай, як і тое, што пчаляры знаюцца ў чараўніцтве».[57] Тое, што Псеўда-Маўрыкію здавалася казкай, для нашага краю было пракаветнай традыцыяй. Паводле народных уяўленняў пчаляры валодалі звышнатуральнымі (знахарскімі, чарадзейскімі) здольнасцямі. Іх занятак успрымаўся як пастаянная камунікацыя з «тагасветным», якая здзяйснялася з дапамогай пчолаў.[58]
На жаль, з найстаражытнейшых крыніцаў нельга даведацца пра іншае прызначэнне крывых пчолаў, акрамя абароны ад чужынскай агрэсіі. Самая ранняя пісьмовая звестка пра іх выкарыстанне ў рытуальных мэтах звязваецца з Х ст. У асобных спісах «Хронікі» Рэгінона Латарынгскага згадваецца «нялюдскі паганскі звычай», які быў уласцівы «крывітэнам» (
Існаванне падобнага кшталту звычаю пацвярджаецца звесткамі з беларускага фальклору. Вось, напрыклад, адна з архаічных радзінных песень, што была занатавана ў Падняпроўі ў канцы ХІХ ст.:
Схематычныя рысункі, у якіх распазнаюцца вобразы пчолаў і дзіцяці, раз-пораз сустракаюцца на аскепках керамікі і асобных ужытковых прадметах банцараўскай археалагічнай культуры V–VIII стст., якая ахоплівала практычна ўсю тэрыторыю Беларусі ў сучасных яе межах. Магчыма, з узгаданым звычаем звязана прымаўка: «Свае пчолкі не чыняць болькі».[61]
Шкадаванне Рэгінона Латарынгскага з нагоды дакранання хрысціянскіх прапаведнікаў да крыўскай традыцыі цалкам зразумелае. Па ўсім відаць, што не адзін місіянер, трапіўшы на старабеларускія землі, падпадаў пад уплывы тутэйшай традыцыі. Манах Адам Брэменскі ў «Дзеях першасвятароў Гамбургскай царквы» (бл. 1075 г.), не называючы імёнаў, агулам прыгадаў місіянераў ІХ—Х стст., якія «зракліся веры хрысціянскай, пакаштаваўшы мёду крывіцкага».[62] Каталіцкі святар Гемальд, аўтар «Славянскай хронікі» (ХІІ ст.), з абурэннем прыводзіў факт: адзін нямецкі прапаведнік у Х ст. настолькі паддаўся «ілжывай веры крывіцкіх бортнікаў», што «пісьмо на радзіму напісаў па-крывіцку», а ў яго родным горадзе «не знайшлося ніводнага чалавека, апроч палоннага люціча, які б здолеў разабраць сэнс напісанага».[63]
Нават у часы, калі пачалася паступовая хрысціянізацыя беларускіх земляў, кіеўскія царкоўнікі з вялікай падазронасцю ставіліся да сваіх полацкіх калегаў. У кіеўскіх храмах і манастырах забаранялі нават дакранацца да зборніка афарызмаў «Полотьска пчела» (ХІ ст.), хаця зместам ён, напэўна, мала чым адрозніваўся ад кіеўскага аналагу. Прычынай для забароны называлася тое, што палачане, нібыта, дадавалі ў чарніла і выкарыстоўвалі для змочвання старонак «мед лукавыи пчел злыих своих, егоже благочестныя слуги церкви не должныа ни вкушать, ни обонять».[64] Паводле ўскосных звестак забарону наклаў асабіста мітрапаліт кіеўскі Кірыла Грэк пасля таго, як адзін са служак Дзесяціннай царквы ў Кіеве пасля чытання «Полацкай пчалы» пачаў у часе царкоўнай службы спяваць не псалмы, а «всяко еретичьство о пчелах, иже храмы строят». Падобна, што гаворка пра вядомую і ў наш час народную песню зімовага цыкла:
Цікава, што Кірыла Грэк у сваёй забароне спасылаўся на аўтарытэт візантыйскага імператара Канстанціна VІІ Барвовароднага.
Канстанцін VІІ Барвовародны ў дадатках да свайго трактату «Аб кіраванні імперыяй» (Х ст.) папярэджваў, што сярод монаскілаў (лодкі-даўбёнкі), на якіх «русы» прыходзяць у Канстанцінопаль, варта асцерагацца лодак крывіцкага паходжання: «Крывітэіны, якія пастаўляюць монаскілы ў Кіёву, любяць хітраваць: вырабляюць іх часта са старых дрэваў, дзе жылі пчолы. А якія ў іх землях пчолы яшчэ базілеўс Маўрыкій з асцярогай пісаў. І хоць ад Крывіі да Кіёвы і ад Кіёвы да Канстанцінопаля шлях вельмі доўгі, трэба ўлічваць небяспеку, якую могуць таіць у сабе монаскілы з Крывіі. Мяркуем, што ва ўсёй Рамейскай імперыі не знойдзецца такога вар’ята, які б добраахвотна захацеў зрабіцца крывічом».[66] Калі сам імператар мусіў звяртаць увагу на падобныя рэчы, то праблема магла стаяць сапраўды вельмі востра. З іншага боку выглядае даволі пацешна, што ўладар не самай апошняй дзяржавы тагачаснага свету клапаціўся пра тое, каб нехта з яго падданых не загнаў сабе пад скуру крывіцкую стрэмку.
Між іншым, ёсць падставы меркаваць, што ў Візантыі пра асаблівасці крывіцкага сакральнага пчалярства ведалі даволі шырокія пласты жыхарства. У адным з візантыйскіх зборнікаў анекдотаў ХІ ст. знаходзім наступнае: «Мядзведзь выйшаў да ракі на вадапой. Прагнаўшы смагу, убачыў гіпапатама. Як убачыў яго, дык утаропіўся, нібыта забыўся пра ўсё на свеце. Стаяў так цэлы дзень. Гіпапатаму ад такой увагі зрабілася няёмка і ён урэшце спытаў: «Чаго пазіраеш, пане?». Мядзведзь яму на гэта: «Тваімі б вуснамі, васпане, ды мядком пачаставацца б!». «Тае бяды! Вусны я табе пазычу. А мёду за ракой у крывічоў возьмеш», – ахвотна адказаў гіпапатам».[67] Напэўна, візантыйцам было неверагодна смешна ўяўляць крыўскамоўнага мядзведзя з гіпапатамавымі вуснамі. Дарэчы, вобраз такога мядзведзя быў адлюстраваны на адным з мазаічных аздабленняў парфірнай залы імператарскага палаца ў Канстанцінопалі.
Пашырэнне хрысціянства на нашых землях прыводзіла да сутыкнення з язычніцкай культурнай традыцыяй. Згаданы вышэй выпадак з «Полацкай пчалой» з’яўляецца, хутчэй, выключэннем, чым правілам. Крыўскае сакральнае пчалярства разглядалася пашыральнікамі новай рэлігіі ў адным шэрагу з ідалапаклонствам, ахвярапрынашэннямі, адзначэннем язычніцкіх святаў. Развядзенне крывых пчолаў рабілася ўсё больш складаным заняткам. Адкрытае адпраўленне абраду далучэння нованароджаных да традыцыі паступова станавілася праблематычным. Але поўнага занядбання традыцыі так і не адбылося. Тое, што раней было яўным, спакваля пераходзіла ў разрад прыхаванага, існага паралельна хрысціянскай культуры.
Пра няпростыя стасункі сакральнага пчалярства з хрысціянствам сведчыць, напрыклад, народная легенда «Царкоўка», занатаваная ў пачатку ХХ ст. у вёсцы Хоўбні Горацкага павета. У ёй апавядаецца, як у «даўнія-прадаўнія часы» пасварыліся поп Кузьма і пчаляр Лявон. Прычынай іх сваркі стала тое, што поп «угаварыў-умалёгаў цара Ладыслава» падпісаць свой «царскі вуказ», якім загадвалася на месцы пасекі Лявонавай «паставіць царкоўку дубовую». Пчаляр «вуказу» падпарадкаваўся, пасеку перанёс «кудысь за балота», але на папа «закалец меў» (таіў зло). Поп, атрымаўшы жаданае, не перастаў «гадзіць» пчаляру: «то балота падпаліць, то гаць разбурыць». Пчаляр, як сказалі б сёння, рабіў асіметрычныя адказы: падсылаў да папа пчолаў, падкідваў яму бочку з мёдам, але ўсё дарэмна. Толькі пчолы падляцелі джаліць Кузьму, як «ударыў траскучы мароз пасярод лета». Толькі поп збіраўся сербануць мёду з Лявонавай бочкі, як у хату забегла «сівая кабыла», перакуліла пасудзіну, пабіла яе капытамі, «дый яшчэ і яблыкаў конскіх у разліты мёд накідала». Тады пчаляр праз іншага чалавека ахвяраваў царкве воску. З воску служкі вырабілі свечкі, якія не толькі «задурманілі» прыхаджан, але і «царкоўку спалілі». Легенда не паведамляе пра падзеі пасля пажару, не робіць ніякіх высноў і не дае маральных ці іншых ацэнак персанажам, але дае даследчыкам вялізнае поле для інтэрпрэтацый.[68]
Сыход сакральнага пчалярства ў падполле спрычыніўся да аслаблення абароназдольнасці дзяржаўных утварэнняў Старой Беларусі. Калі ў Х—ХІ ст. большасць ваенных паразаў нашых продкаў адбывалася ўзімку (фактычная, а не каляндарная зіма) – у час сну крывых пчолаў, то ў наступныя стагоддзі ворагі сталі наважвацца прыходзіць на нашы землі і ў цёплыя паравіны года, ведаючы, пра адсутнасць ранейшай колькасці пчаліных рэзерваў старабеларускіх войскаў. Аднак і ў невялікай сваёй колькасці крывыя пчолы дапамагалі адужаць непрыяцеля. У адной з легенд тураўскага Палесся расказваецца пра чужынскага князя Казлабарода, які захапіў горад Галацічаск, запраторыў у астрог тамтэйшага ўладара Багуміла, каторы акурат збіраўся жаніцца на прыгажуні Святохне. Казлабарод забраў яе за нявесту і адправіўся вянчацца. Але паколькі не ведаў дарогу да царквы, то (увага!) пераблытаў з ёю пчаліны вулей, дзе быў «пераджалены з галавы да пят» і «з галавы да пят нашым стаў», адмовіўся ад шлюбу, вызваліў князя Багуміла з астрогу, пайшоў разам з ім супраць іншых чужынцаў, якія гразіліся вайною.[69]
У быліне «Русские богатыри и Лихо Одноглазое» (запісана ў Кіжах у ХІХ ст.) згадваецца пасека ў «пределах литовских», дзе «беда приключилась» з «воинством русским», якое з «напущенья Лиха Одноглазого» раптам «путь свой и дорогу перепутали».
Як бачым, для невядомага аўтара быліны, паняцці «крывіцкі» і «літоўскі» з’яўляліся тоеснымі. Што тычыцца Мянеска, то захавалася паданне, дзе ён мае пэўнае дачыненне да крывых пчолаў. Згодна з паданнем у адно лета, калі Мянеск быў яшчэ зусім малады, пчолы зрабілі так шмат мёду, што ён выліваўся на зямлю і запаўняў сабою лагчыны, утвараючы азярцы. Адно з утвораных азёр было вельмі вялікім, і Мянеск «дзеля свайго зухвальства» нырнуў у мёд і стаў купацца, а як «адныраў ды адкупаўся, то стаў непрыступны і для мяча, і для стралы, і для іншага ўсякага ўзбраенства». Аднак зухвалец не заўважыў лісток ляшчыны, які прыклеіўся яму на карак. Той лапічак застаўся на яго целе адзіным паражальным месцам. Як і ў іншых вядомых гісторыях з падобным сюжэтам, у гэтай легендзе Мянеск завяршае свой жыццёвы шлях праз тое, што «страла лютага ворага – немца-крыжака ці татарына – лучыла яму ў карак». Цікава, што гаворачы пра ранейшыя выпадкі пагрозы карку Мянеска, паданне згадвае «пчолку-крывічолку», якая сядала на шыю зухвальцу і тым самым змушала яго рушыць з месца, што было дастатковым, каб варожая страла праляцела міма. У апошні ж раз «пчолка-крывічолка» не дапамагла, бо «стаялі халады, завеі, снежань».[71] У паданні яўнае змяшэнне гістарычнай храналогіі, калі сучаснікамі міфічнага заснавальніка Менска становяцца крыжакі і мангола-татарскія заваёўнікі. Аднак і ў гэтым храналагічным награмаджэнні магчыма разгледзіць некаторыя супадзенні з гістарычнымі рэаліямі.
Як вядома, мангола-татары за рэдкім выняткам абмінулі старабеларускія землі. Аднак, напрыклад, Гомій быў імі захоплены і спалены блізу 1239 г., а ў сярэдзіне ХІІІ ст. яны амаль дайшлі да Менску (легендарная бітва пад Крутагор’ем). Ёсць падставы меркаваць, што гэтыя падзеі адбыліся ў часе эксперыментальных наскокаў мангола-татарскіх войскаў, якія выпрабоўвалі адмысловыя сродкі супраць крывых пчолаў. «Гомійскі летапісец», якім яшчэ ў XVIII ст. меў шчасце карыстацца расійскі гісторык Васілій Тацішчаў, паведамляе, што «татарове пришедше под Гомий, имали у обозе своим Болдуна-колдуна, тобто чаровника». Чараўнік Балдун быў узяты імі ў выправу невыпадкова: «Паны вси татарськия зведомье о пчелах наших имали а не хотели жодной повтраты войска свойго тут достати. А того ради чаровник вышпоменованый заклял чарами власными пчел наших, иже повренулися вси ув ос и в землю нашу ся закопали».[72] Верагодна, што аналагічным чынам была нейтралізавана абарона і ў часе паходу мангола-татараў на Менск. Праўда, пад Крутагор’ем яны ўсё адно былі спыненыя. Цікава, што ўяўленне пра заклён як спосаб ператварэння пчол у восаў захавалася ў народнай традыцыі надоўга.
А вось крыжакі ў адрозненні ад мангола-татараў чараўніцтва не прыймалі і дазвалялі сабе безразважныя рэйды, як за шэсць стагоддзяў перад тым рабілі остготы. Лівонскі храніст Балтазар Швейгер апавядае, што недзе ў 20-ыя гг. ХІІІ ст., з Рыгі ў полацкія землі быў адпраўлены атрад крыжацкіх навабранцаў. Выправа была не столькі ваенным паходам, колькі азнаямляльнай экскурсіяй. Яе маршрут праходзіў удалечыні ад ключавых аб’ектаў, якія звычайна цікавілі крыжацкіх агрэсараў. Верагодна, гэта рабілася дзеля таго, каб паказаць навічкам дзікасць краю, які трэба навярнуць у каталіцкую веру. І вось гэтыя горкія юнакі выпадкова прыехалі да таемнай лясной пасекі.
«Рыцары маладыя не разумелі толкам, што за відовішча адкрылася перад іх вачыма, – піша Швейгер. – Пасярод высокай і густой крапівы стаялі дамкі-калоды. Ад дамка да дамка хадзіў тубылец, апрануты ў дзіўныя шаты, і пасыпаў кожны дамок зямлёй». Крыжакі сталі міжвольнымі сведкамі магічнага рытуалу, які здзяйсняў пчаляр, каб засцерагчы пчолаў ад розных сурокаў, псоты і сіндрому нечаканага пералёту ў іншыя мясціны. Сведкі, агоўтаўшыся ад першага здзіўлення, вырашылі папужаць «тубыльца» і змусілі сваіх коней адначасова заіржаць. Пчаляр скалануўся ад неспадзяванага конскага іржання, але не настолькі, каб пачаць дрыжаць ці заікацца, як спадзяваліся немчыкі: «І павярнуўся да іх тубылец той, і кінуў пад капыты конскія жменю зямлі, што ў руках трымаў. Пачалося нешта неймавернае для сэрца хрысціянскага. Крапіва расступілася на ўсе бакі і паўстала вакол, быццам дрэвы карабельнага лесу. Вочы тубыльца свяціліся чырвоным агнём бясоўскім. З дамкоў-калод павыляталі пчолы і з’ядналіся міжсобку так, што ўтваралі сабой агромністую постаць чалавечую. Апантаны д’яблам падняў руку і сказаў вершнікам на сваёй гаворцы: