Горадам кніг – прачытаных і тых, што яшчэ прачытаюцца, перакладуцца, прыйдуцца да душы і расчаруюць.

Сталіцай сьвету. Калі паміж ёй і сталіцай РБ існуе нейкі нябачны мост – Сяргея можна назваць адным зь ягоных самых руплівых будаўнікоў. З гэтага моста можна пабачыць такія рэкі, якія зьменяць жыцьцё – калі, вядома, ты ўмееш чытаць.

Перачытваю Сяргеевы пераклады – а пераклаў ён багата і з розных моваў. Віяна, Борхеса і Орўэла па-беларуску я чытаў яшчэ да нашага зь ім знаёмства, а потым будзе ж фантастычна цікавы Ергавіч, якога Сяргей фактычна адкрыў беларускаму чытачу. Нячаста бывае, каб файныя аўтары трапілі да беларусаў без усялякай братняй дапамогі з Усходу… Сяргей перакладаў По і Павіча, Мілаша і Мэрымэ, Керэта і Тугласа (у нас дагэтуль малавядомага).

І Мапасана, апавяданьні якога па-беларуску дзякуючы Шупу прымусілі мяне ў свой час палюбіць гэтага старамоднага, напаўзабытага “Гі дэ” і адкрыць яго для сябе наноў. Хто цяпер чытае Мапасана? Я. Сяджу, чытаю – і мне робіцца па-сапраўднаму страшна: магічны лёд літаратуры сьціскае сэрца, а значыць, і гэты цуд адбыўся. Чытаць – значыць паміраць.

Самае файнае ягонае апавяданьне зь пераствораных Сяргеем – для мяне, вядома, “Тамтэй”. Слова на Сяргееву замову прыдумаў Алесь Разанаў. Па-француску гэтую таямнічую істоту, што мучае галоўнага героя, завуць Le Horlà. Ёсьць розныя вэрсіі, чаму Мапасан так назваў свайго злога духа: магчыма, гэта проста “па-за тут”, а можа, імя пайшло ад hors la loi, па-за законам, а магчыма, ад нарманскага слова, якое азначае “чужынец”. Расейцы так і пераклалі: Орля. Але Тамтэй – вусьцішней і страшней…

Тамтэй прыходзіць па начах у сны апавядальніка і спрабуе яго задушыць. Садзіцца і смокча з рота жыцьцё, як п’яўка. Раніцай апавядальнік бачыць, што графін з вадой пусты. Што зь ім адбываецца? Галоўны герой піша дзёньнік – ён вельмі хоча разабрацца ва ўсёй гэтай жудасьці, што вядзе яго да вар’яцтва, і пазбавіцца ад Тамтэя.

Ён едзе на некалькі дзён у Парыж – і парыская мітусьня і парыская нуда, здаецца, вылечваюць яго ад жудасных сноў. Парыж у апавяданьні як падробны лек, ён бязрадасны, напышлівы, фальшывы і нейкі сутаргавы:

“Ставілі п’есу Аляксандра Дзюма-сына, і яе бадзёры і здаровы дух канчаткова мяне вылечыў. Напэўна, адзінота вельмі небясьпечная людзям інтэлектуальнай працы. Нам трэба, каб вакол нас былі людзі, якія думаюць, размаўляюць. Калі мы на доўгі час застаёмся адны, мы запаўняем пустку вакол нас прывідамі.

Вельмі вясёлы, я вяртаўся ў гатэль бульварамі. Прадзіраючыся праз натоўп, я згадваў зь лёгкай іроніяй мае жахі, мае думкі мінулага тыдня. Як я мог верыць у тое, што нейкая нябачная істота жыве разам са мною пад адным дахам! Які ўсё ж слабы наш розум – ён затуманьваецца, як толькі нас уражвае нейкая нават самая маленькая незразумеласьць.

Замест таго каб зрабіць простую выснову: «Я не разумею, бо не магу вызначыць прычыны», мы адразу пачынаем уяўляць сабе жудасныя таямніцы і звышнатуральныя сілы”.

Прынцыпы, ідэі, законы, грамадзтва – усё гэта выклікае ў героя пагарду. Ён сам ня можа прызнацца сабе, што са зьяўленьнем Тамтэя зрабіўся іншым, зусім іншым: ідэі і законы – усё гэта друз, намі кіруюць не часовыя чалавечыя ўстанаўленьні, а тое цёмнае, што варушыцца ўнутры нас… Герой разважае пра Дзень рэспублікі і натоўп, які нічога ня ведае пра сілу свайго Тамтэя:

“14 ліпеня. – Дзень Рэспублікі. Я гуляў па вуліцах і цешыўся, як дзіця, з ракет і сьцягоў. Вельмі недарэчна, калі людзі радуюцца ў пэўны, вызначаны дзень, паводле ўрадавага загаду. Народ – гэта дурны натоўп, які часам бязглузда цярпіць, а часам жорстка паўстае. Яму кажуць: «Радуйся!» Ён радуецца. Яму кажуць: «Ідзі біся з суседам». І ён ідзе біцца. Яму кажуць: «Галасуй за імпэратара». І ён галасуе. Пасьля кажуць: «Галасуй за рэспубліку». І ён галасуе за рэспубліку.

Тыя, хто кіруе народам, таксама дурныя, але яны падпарадкоўваюцца не людзям, а прынцыпам. А прынцыпы гэтыя бязглуздыя, няслушныя і нікому не патрэбныя, хоць бы толькі таму, што яны – прынцыпы, гэта значыць ідэі, што лічацца слушнымі і непахіснымі. Непахіснымі ў гэтым сьвеце, дзе нельга ні ў чым быць пэўным, бо нават сьвятло – ілюзія, гук – ілюзія”.

Але варта герою вярнуцца ў свой прыморскі горад, як Тамтэй зноў нагадвае пра сябе. У выніку малады чалавек чытае ў газэце, што ў Бразыліі ад падобнай пошасьці людзі масава зьяжджаюць з глуздоў. Ці не з бразыльскага карабля, што прышвартаваўся ў гавані гораду, дзе жыве герой, трапіў да яго Тамтэй?

Каб пазбавіцца ад Тамтэя, герой падпальвае свой дом.

Але Тамтэй не гарыць у агні. Тамтэй “падуладны толькі Часу”.

“Пасьля чалавека прыйдзе Тамтэй”.

Апавядальнік разумее гэта і сканчае жыцьцё самагубствам.

Гэтае апавяданьне Мапасан напісаў у 1887. Тэксту давялося чакаць роўна стагодзьдзе, каб зьявіцца нарэшце па-беларуску.

Калі я думаю пра ўсё гэта, дык разумею, як жа нас мала – тых, хто здольны ацаніць гэты факт.