33. Неба. Зямля. Глобус

“Калі зірнуць на плян Парыжу, можна ўбачыць зорку”. Так пачынаецца эсэ пісьменьніка і мастака Адама Глобуса, які пабываў у нашым горадзе-героі і напісаў па сьлядах свайго падарожжа эсэ “Празрысты Парыж” (2001).

Можна ўбачыць зорку, а можна і сьлімака, піша далей Глобус. Зорку бачылі рознага кшталту рэвалюцыянэры. А прагматыкi i кансэрватары “падпарадкоўвалiся плянаваму сьлiмаку. Яны жылi памяркоўна, з разьлiкам на будучае, з выверанымi праектамi, будавалi i надбудоўвалi, прыбудоўвалi i прыкуплялi да прыбудаванага, зьбiралi i дадавалi да сабранага, цярпелi ад рэвалюцыянэраў, але знаходзiлi сiлы накiнуць пятлю на горла распуснай рэвалюцыi i задушыць цыцкастую свабоду, каб зноў працягваць маруднае, кайфовае, салодкае дадаваньне да назапашанага”.

Ні той, ні другі Парыж Адама Глобуса не натхняе. Ягоны Парыж – “іншы, лёгка-празрысты, як цыгарэтны дым”.

Дым і ёсьць дым. З дымам звычайна не цырымоняцца. Курцу ён патрэбны, як паветра, але і адганяюць яго звычайна, як надакучлівую муху – махаюць рукой і адчыняюць акно. Глобус у сваім эсэ бязьлітасны і велікадушны адначасова. Усё, што трапляе ў вока – трапляе і на паперу: выходзіць крытычна, учэпіста, дакладна і бескампрамісна. І вельмі асабіста – за гэта я вельмі люблю эсэ як жанр: строгіх межаў няма, ніхто не кантралюе, але і сябе не падманеш.

Глобус з Парыжам на роўных – а як інакш? Калі чытаеш “Празрысты Парыж”, адчуваецца, што аўтару было важна застацца ў Парыжы самім сабой, не паддацца Вялікай Парыскай ілюзіі, захаваць дыстанцыю. Ён не хваліць прыехаў і захапляцца, а зразумець і адчуць. У выніку Парыж і праўда атрымаўся празрысты: у тым сэнсе, што аўтар ідзе скрозь яго, а не па ім. Ідзе, ужо ўсьвядоміўшы, што гэта не ягоны горад. Заўважаючы тое, што іншыя ня хочуць, што прапусьцілі ў пагоні за славутасьцямі. Намагаючыся пабачыць усё на свае вочы, а не на чужыя. А вочы бачаць, што хочуць.

З Глобусам заўжды цікава размаўляць, яго кожнага разу цікава чытаць і слухаць. Мне падабаецца ягоная нязьменна кароткая проза, яго злосьць і яго жывапіс. Падабаецца мо яшчэ і таму, што з Глобусам ніколі ня мусіш рабіць нічога лішняга і нуднага: зь ім ня трэба піць да непрытомнасьці гарэлку, курыць, скардзіцца на лёс, пляткарыць, хадзіць у госьці, выконваць нейкія рытуалы – карацей, усё тое, што даводзіцца рабіць звычайнаму беларускаму літаратару ў пошуках занятку. Зь ім проста гаворыш, слухаеш, п’еш каву, думаеш, усьміхаешся і разьвітваешся. Больш мне ад людзей нічога ня трэба.

“Празрысты Парыж” – адказы на пытаньні. Хочаш вер мне, хочаш сабе, але спытайся. “Спытайся!” – патрабуе аўтар. Добра. Паслухмяна пытаюся: дык чаму Ніка Самафракійская стаіць на галоўнай лесьвіцы Люўру?

Крылатую Ніку Самафракійскую паставілі ў Люўры на галоўнай лесьвіцы, бо яна анёл. Анёл без галавы.

Чым францускія рэвалюцыянэры адрозьніваліся ад астатніх?

Яны бурылі турмы, а астатнія “экстрэмалы” намагаліся разбурыць культавыя пабудовы: цэрквы, статуі, сынагогі… А французы не разбурылі Нотр-Дам – хаця маглі.

Вось ты кажаш: вежа-вежа-вежа… – перадражнівае чытача аўтар. Эйфэлева вежа – ніякая ня вежа. А “мост паміж небам і зямлёй”. Што ж, такі погляд мне падабаецца. Бо ў такім разе я, які ўпарта ня хоча лезьці на верхатуру, апынаюся ня дзесьці там, унізе, на дне пэрспэктывы, а: на беразе. На адным з двух берагоў – як усе парыжане.

У Парыж нельга прыехаць першы раз і зьдзівіцца, піша Глобус. Карціны, кіно, кнігі і тэлевізія выключылі магчымасьць першага зьдзіўленьня гэтым горадам. “З Парыжу зьнікла ім жа створаная ўражлівасьць”. Не пагадзіцца з аўтарам цяжка. Хіба што варта дадаць, што ўласныя ўражлівасьць і здольнасьць да зьдзіўленьня можна і вярнуць – калі захацець. Калі ты гатовы гуляць у гэтую гульню, быць пэрсанажам прыдуманай не табой і ўсім вядомай казкі. Адам Глобус не захацеў. Яго права. Калі я апынуўся тут упершыню – таксама меў цьмянае адчуваньне, што тут ужо быў. Толькі цяпер, пакрысе, яно пачынае зьнікаць.

Глобус піша пра пустыя парыскія касьцёлы, пра парфуму і кнігарні, дзе поўна танных кніжак, пра сьлізкае слова “гільятына”, пра парыжанак, якія сонечнымі днямі адкрываюць шыі – “цалуюцца шыямі і шчокамі”, пра Рэнуара і urinoirs, пра вялікіх і нікчэмных мастакоў, пра прастору, пра плошчы – і пра памеры: столікаў, вуліц, людзей, душаў.

Вельмі дакладна: пра парыскі рытм, парыскую хаду:

“У Парыжы адметная хуткасьць. Ён больш рытмiчны за Маскву i Варшаву, не кажучы пра паўсонны Мiнск i санлiвую прыгажуню Вiльню. На парыскi рытм ня так проста настройвацца, спачатку даводзiцца падбягаць на скрыжаваньнях. Ідзеш сабе спакойна на зялёнае сьвятло, праходзiш дзве трацiны, а яно раз – i згасла. Бяжыш. А праз дзень-другi не бяжыш, проста ходзiш шпарчэй, крочыш лёгкай парыскай хадою”.

Гэтыя хуткасьць і хада за апошнія 15 гадоў нікуды ня зьніклі – хіба што нейкая трывога пачала гнаць парыжанаў, дзьмухаючы ім у сьпіны. Да гэтай парыскай беганіны ты звыклася хутчэй за мяне. Памятаеш, пасьля нашай першай паездкі ў Парыж – той, кароткай, трохдзённай – мы пачалі пераходзіць менскія вуліцы, як парыжане? Хаця гэта я прыпісваю сабе тваю славу і тваю адвагу, гэта ты пачала, ты, натхнёная самагубчым Парыжам, а я ўсё абураўся: што ты ўсё пад колы скачаш? Перайсьці вуліцу па-парыску – значыць не стаяць, як баран, і чакаць нейкага там сыгналу, а проста ўзяць і перайсьці, што б там ні ехала табе наперарэз і якое б сьвятло ні гарэла. Liberté! Fraternité! Égalité: чым чалавек горшы за аўтамабіль? У Менску па-парыску не паходзіш – менскія кіроўцы звыклыя да дысцыпліны, у Парыжы яны адразу ператварыліся б у сэрыйных забойцаў. Я і цяпер цябе часам хапаю за рукаў: стой! У Парыжы не існуе правілаў вулічнага руху. Сьветлафоры – як бессэнсоўныя дэкарацыі, як статуі, як дрэвы. Тысячы матаролераў скачуць сярод іх, быццам арабскія скакуны, пад сваімі адчайнымі гаспадарамі, наравістыя і вольныя матаролеры, асядланыя людзьмі, якія ня ведаюць, кес кё сэ – нейкае ДАІ, нейкія зэбры…

Там, дзе мост паміж небам і зямлёй, лёгка згубіцца.