Книги

Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры

22
18
20
22
24
26
28
30

“У маім архіве ёсьць унікальны рукапісны зборнік-альбом з упісанымі ў яго запаветамі для моладзі ад беларускіх дзеячоў на эміграцыі, а таксама ад старэйшых сяброў, – піша Янка Запруднік. – У зьмешчаных ніжэй запаветах – шмат заклікаў і самых узьнёслых словаў ад старэйшых да моладзі. Выказаныя больш за паўстагодзьдзя таму, словы гэтыя, гэтыя спадзяваньні, пахвала й маленьне, гучаць сёньня гэтак жа актуальна, як і тады, калі яны пісаліся. Яны адрасаваныя маладому пакаленьню як такому, незалежна ад гістарычнага пэрыяду ці месца знаходжаньня. Маральны абавязак сёньняшніх маладых беларусаў азнаёміцца з гэтымі запаветамі, удумацца ў іх ды знайсьці ім месца ў сваім арсэнале прынцыпаў і пастулятаў, у сваім сьветаглядзе”.

Дзякуючы Янку Запрудніку можна пазнаёміцца з тым, пра што думалася ў Парыжы беларускім эмігрантам. Бо тут ёсьць запісы, зробленыя ў Сталіцы сьвету – няшмат, але ёсьць.

“Між усіх скарбаў сьвету найбольшым ёсьць: мець чыстае сумленьне аб выкананым абавязку адносна Бога, Бацькаўшчыны і сваіх Бліжніх. Гэткая сьведамасьць дае непераможную моц людзкому духу і тую радасную яснасьць, якая ўжо тут на зямлі можа зрабіць чалавека шчасьлівым”.

Гэткі запіс пакінуў айцец Леў Гарошка ў Парыжы 2 ліпеня 1950 году. Цяжка чалавеку выбраць паміж вандроўным богам і тым, якога пішуць зь вялікай літары. Цяжка – але, як сьведчыць гісторыя беларускай эміграцыі, можна. Наступны запіс нечым нагадвае вершы Бураўкіна пра тое, што сьпяваць можна толькі пра радзіму – а пра што іншае хай у цябе язык адсохне. Ну, і славутае: як жыць – дык жыць для Беларусі, а безь яе зусім ня жыць.

“Памерці, каб жыла Бацькаўшчына – з гэткімі словамі Случчакі пайшлі ў змаганьне.

Гэта было ў часы Адраджэньня Беларускае Дзяржавы, і маладая Беларуская Народная Рэспубліка чакала гэткай ахвярнасьці.

А цяпер, калі завіруха параскідала Вас па розных куткох сьвету, змаганьне – каб жыла Бацькаўшчына – мусіць стацца лучнікам.

Жыве БНР!

Лявон Рыдлеўскі Парыж, 6 жнівеня 1950”.

Ніна Раса, якая ўжо згадвалася ў гэтай кнізе, пакінула верш, у якім вельмі цікавы апошні радок – пра таямнічыя Юнацкія Сьцягі, якія займаюцца кавальскай справай. Прадукцыя, якую яны вырабляюць на сваім кавадле – сны, так вынікае зь верша. Што за сны? Тыя самыя “сны на чужыне”, пра якія пісаў Янка Юхнавец? Калі так, дык робіцца крыху вусьцішна: сюррэалістычныя сны Юхнаўца асабіста ў мяне ніяк не асацыююцца з будучыняй, верай і сілай. Хутчэй з кашмарамі Ёнэско. Але вера ў збаўленьне ў Ніны Расы і праўда моцная:

“Мы знаем: дарогай астанецца шмат,якім у змаганьні адвагі не хапіла…Але тыя, што дойдуць да родных хат,Ёсьць нашай Будучыняй, Верай, Сілай!Бо ўжо так блізкі час збаўленьня!Народ і Край разарвуць ланцугі!Явай стане сон наш – лятуценьне…Нам выкуюць яго Юнацкія Сьцягі!Ніна Раса (Ляўковіч Абрамчык)Парыж – Вэр-Галян, 7 жнівеня 1950”.

Цікава, апраўданьнем чаго можна назваць гэты верш? Сну і летуценьня – здаецца, так. Прыгожага сну і вечнага беларускага летуценьня.

Парыжанін Уладзімір Шыманец 8 жніўня 1950 году пакідае ў альбоме верш Багдановіча:

“Ўстань, навальніца, мкні нанова,Ўзвый, вецер, зь ёю заадно.У віхры адляціць палова,Пакіне чыстае зярно”.

А ўсяго праз два дні Івонка Шыманец малюе ў альбоме ружу і падпісвае:

“Хай заўсёды ў вашых летуценьнях будзе кветкай Беларусь”.

Хай так і будзе. Лепш кветкі, чым помнікі. Лепш ружы, чым “раждзественскія паздраўленія”. Лепш выгнаньне, чым вырак. Лепш альбомныя вершыкі, чым шматтомныя зборы твораў, зь якіх толькі і можна даведацца, што сьвет складаецца зь Беларусі, а ўсё астатняе – нячыстай вады фікцыя, прыдуманая чужынцамі, каб замутніць наш здаровы, крынічны народны дух і крэпкі сялянскі розум.

32. Гайнэ. Бульба. Немцы

Гайнрых Гайнэ, нямецкі яўрэйскі паэт-выгнаньнік, які знайшоў прытулак у Парыжы, дзе і памёр, у сваім памфлеце “Рамантычная школа” піша пра розьніцу паміж немцамі і французамі:

“Нам быў прадпісаны патрыятызм, і мы зрабіліся патрыётамі, бо робім тое, што нам загадваюць нашыя ўладары. Пад гэтым патрыятызмам, аднак, ня трэба разумець пачуцьцё, якое мае такое самае мяно тут, у Францыі. Патрыятызм француза ў тым, што сэрца ягонае саграецца, пашырацца, раскрываецца… Патрыятызм немца, наадварот, у тым, што сэрца ягонае звужаецца, сьцягваецца, як скура на марозе, ён пачынае ненавідзець усё чужаземнае, ён ужо ня хоча быць грамадзянінам сьвету, эўрапейцам, а хоча быць толькі абмежаваным немцам…”

Гайнэ, як вядома, пісаў па-нямецку пра Францыю і па-француску пра Нямеччыну – ён будаваў масты. Па-беларуску для беларусаў пра чужыя краіны амаль ня пішуць – навошта? Што нам, свайго мала? Нашто наогул “сьпяваць”, калі пяеш не пра радзіму? Ёсьць тут нешта ад праславутага “па-беларуску нельга выказаць нічога вялікага”. Нейкае прызнаньне сваёй непаўнавартасьці. Нейкая сьцятасьць зьмерзлага сэрца. Калі б Гайнэ жыў у Беларусі ў нашыя дні, яго б абазвалі жыдоўскай сволаччу, касмапалітам і хунвэйбінам, і білі б па руках, каб не кранаў нашае сьвятое мовы. Зрэшты, з маладым Гайнэ адбылася вельмі беларуская гісторыя. Пасьля выхаду ягонай кніжкі пра Людвіга Бёрдэ, дзе ён непаважліва адгукнуўся пра ідала здаровых нацыянальных сілаў, нямецкія нацыяналісты праклялі паэта: як можна ў цяжкі для радзімы час плявузгаць на клясыкаў?

Беларускай літаратуры бракуе вось такіх эмігрантаў – крытычных да сябе і сваёй радзімы, гатовых наводзіць масты паміж рознымі сьветамі, адукаваных і заўжды дасьціпных: бяз пошласьці і фіглярства.