Дзякуючы Янку Запрудніку можна пазнаёміцца з тым, пра што думалася ў Парыжы беларускім эмігрантам. Бо тут ёсьць запісы, зробленыя ў Сталіцы сьвету – няшмат, але ёсьць.
Гэткі запіс пакінуў айцец Леў Гарошка ў Парыжы 2 ліпеня 1950 году. Цяжка чалавеку выбраць паміж вандроўным богам і тым, якога пішуць зь вялікай літары. Цяжка – але, як сьведчыць гісторыя беларускай эміграцыі, можна. Наступны запіс нечым нагадвае вершы Бураўкіна пра тое, што сьпяваць можна толькі пра радзіму – а пра што іншае хай у цябе язык адсохне. Ну, і славутае: як жыць – дык жыць для Беларусі, а безь яе зусім ня жыць.
Ніна Раса, якая ўжо згадвалася ў гэтай кнізе, пакінула верш, у якім вельмі цікавы апошні радок – пра таямнічыя Юнацкія Сьцягі, якія займаюцца кавальскай справай. Прадукцыя, якую яны вырабляюць на сваім кавадле – сны, так вынікае зь верша. Што за сны? Тыя самыя “сны на чужыне”, пра якія пісаў Янка Юхнавец? Калі так, дык робіцца крыху вусьцішна: сюррэалістычныя сны Юхнаўца асабіста ў мяне ніяк не асацыююцца з будучыняй, верай і сілай. Хутчэй з кашмарамі Ёнэско. Але вера ў збаўленьне ў Ніны Расы і праўда моцная:
Цікава, апраўданьнем чаго можна назваць гэты верш? Сну і летуценьня – здаецца, так. Прыгожага сну і вечнага беларускага летуценьня.
Парыжанін Уладзімір Шыманец 8 жніўня 1950 году пакідае ў альбоме верш Багдановіча:
А ўсяго праз два дні Івонка Шыманец малюе ў альбоме ружу і падпісвае:
Хай так і будзе. Лепш кветкі, чым помнікі. Лепш ружы, чым “раждзественскія паздраўленія”. Лепш выгнаньне, чым вырак. Лепш альбомныя вершыкі, чым шматтомныя зборы твораў, зь якіх толькі і можна даведацца, што сьвет складаецца зь Беларусі, а ўсё астатняе – нячыстай вады фікцыя, прыдуманая чужынцамі, каб замутніць наш здаровы, крынічны народны дух і крэпкі сялянскі розум.
32. Гайнэ. Бульба. Немцы
Гайнрых Гайнэ, нямецкі яўрэйскі паэт-выгнаньнік, які знайшоў прытулак у Парыжы, дзе і памёр, у сваім памфлеце “Рамантычная школа” піша пра розьніцу паміж немцамі і французамі:
Гайнэ, як вядома, пісаў па-нямецку пра Францыю і па-француску пра Нямеччыну – ён будаваў масты. Па-беларуску для беларусаў пра чужыя краіны амаль ня пішуць – навошта? Што нам, свайго мала? Нашто наогул “сьпяваць”, калі пяеш не пра радзіму? Ёсьць тут нешта ад праславутага “па-беларуску нельга выказаць нічога вялікага”. Нейкае прызнаньне сваёй непаўнавартасьці. Нейкая сьцятасьць зьмерзлага сэрца. Калі б Гайнэ жыў у Беларусі ў нашыя дні, яго б абазвалі жыдоўскай сволаччу, касмапалітам і хунвэйбінам, і білі б па руках, каб не кранаў нашае сьвятое мовы. Зрэшты, з маладым Гайнэ адбылася вельмі беларуская гісторыя. Пасьля выхаду ягонай кніжкі пра Людвіга Бёрдэ, дзе ён непаважліва адгукнуўся пра ідала здаровых нацыянальных сілаў, нямецкія нацыяналісты праклялі паэта: як можна ў цяжкі для радзімы час плявузгаць на клясыкаў?
Беларускай літаратуры бракуе вось такіх эмігрантаў – крытычных да сябе і сваёй радзімы, гатовых наводзіць масты паміж рознымі сьветамі, адукаваных і заўжды дасьціпных: бяз пошласьці і фіглярства.