Бачу, як ты скептычна ўсьміхаешся, мая Ю. Для цябе гэта рэчы несумяшчальныя. Табе сьмешная мужчынская галянтнасьць, цалаваньне ручак, камплімэнты, флірт, этыкет і абавязковыя словы. Часам ты ставішся да ўсяго гэтага з адкрытай пагардай – бо за нявіннай на першы погляд галянтнасьцю “спадароў літаратараў” часьцей за ўсё стаяць банальныя мужчынскія комплексы і імкненьне зьвесьці жанчыну да ролі прыгожай цацкі. Галянтнасьць да жанчыны – узаконены мужчынскім сьветам намёк на пасьцель.

Затое скепсісу ў табе, мая Ю., столькі, што хоць траву ім сушы. І мне гэта падабаецца. Бо за гэтым скепсісам моцны і ясны розум, якому ты ніколі не даеш спаць.

Я таксама ненавіджу мужчынскую галянтнасьць – калі яна не мая ўласная: ужо ж я ведаю, як абыходзіцца з гэтай рэччу і дзе яе межы і мера. Чаму я мушу глядзець, як чужыя вусны дакранаюцца да тваіх рук? Чаму мушу слухаць, як нехта расхвальвае чужыя часткі цела, як мясьнік на рынку?

Добра, што ў Парыжы дваццаць першае стагодзьдзе і тут мы пазбаўленыя праяваў беларускай літаратурнай галянтнасьці. Што можна ня бачыць усіх гэтых беларускіх джэнтльмэнаў з барвовымі тварамі, якія лічаць, што павага жанчыны купляецца за шакалядку, якія ўпэўненыя ў сваім праве на кафяёчак і анэкдоцік, на пацалунак і пяшчотны позірк? Зрэшты, пра ўсё гэта я сказаў у “Белай мусе, забойцы мужчын” і не хачу пераказваць цяпер іншымі словамі. Калі б я мог – не пісаў бы раманаў.

Відаць, калі б Стральцоў жыў у наш час, ён бы выклікаў у мяне нашмат менш павагі. І я таксама, пабачыўшы яго недзе на Талбухіна, моршчыўся б і пераходзіў на іншы бок вуліцы. Усе гэтыя беларускія літаратары з сабачымі вачыма, якія пакорліва брыдуць у свой сухафруктавы Саюз – мярзотнае відовішча, да якога я ніколі ня звыкнуся.

Але беларускі літаратар Стральцоў памёр тады, калі я еў самае смачнае на сьвеце савецкае марозіва і дзясяты раз пераглядаў “Трох мушкетэраў”. Памёр і пакінуў самыя незвычайныя тэксты з тых, што напісалі мёртвыя клясыкі. Памёр з Парыжам у душы, зь дзіўнымі прывідамі ў вершах і зь нястрачанымі ілюзіямі ў прозе.

Адам Глобус прапанаваў неяк нечаканае разуменьне парыскасьці стральцоўскіх тэкстаў. Вы думалі: сена на асфальце – гэта тое самае сена, на якім добра ляжыцца гарадзкому абібоку? Не зусім так:

“Міхась Стральцоў прыдумаў вобраз чалавека шасьцідзясятых гадоў мінулага стагодзьдзя, укладаўся той вобраз у словы “сена на асфальце”. Здавалася, ніякай загадкі ў тым вобразе няма. Вясковыя хлопцы і дзяўчаты прыехалі зь вёсак у гарады і жывуць на тым асфальце з сэнтымэнтальнымі ўспамінамі пра бацькоўскія вёскі. Толькі трэба ведаць Стральцова, каб расчытаць вобраз. Трэба ведаць пра ягонае заўсёднае захапленьне францускай літаратураю і жывапісам імпрэсіяністаў. “Стог сена” Клёда Манэ згадваецца адразу. А вось назва рэчкі, што цячэ праз Парыж, схавана ў стральцоўскім вобразе значна глыбей. Але і Сена і “Стог” у вобразе, створаным Міхасём Стральцовым, безумоўна ёсьць. Адкрыў я тое зусім выпадкова. Ішоў па вуліцы, зь якой рабочыя здымалі асфальт і закладалі ходнікі пліткаю. Побач стракаталі сваімі апаратамі газонакасільшчыкі. Згадаўся Стральцоў, згадалася нашая размова пра непатрэбнасьць юбілейных банкетаў і штучнасьць вялікіх помнікаў. Згадваючы Стральцова, я прайшоў з пляца Перамогі да моста празь Сьвіслач. Менавіта на мосьце я і здагадаўся пра Сену. Падумалася, тут Сьвіслач зроблена такой шырокаю, не раўнуючы як Сена. Загадка Стральцова разгадалася. Вобраз “сена на асфальце” раскрыўся. Цяпер я зразумеў, як спрацоўвала спружына падтэкстаў, закладзеная ў вобразе. Горад у стральцоўскіх словах быў ня толькі асфальтам, ня толькі горадам, дзякуючы слову “сена” ён рабіўся вялікай сталіцаю, рабіўся сталіцаю ўсяго сьвету”.

Так што называючы Парыж Сталіцай сьвету – я ўсяго толькі паўтараю Стральцова.

Пра гэты Парыж Стральцова ўспамінае і Віктар Карамазаў:

“Памятаю халодную восеньскую ноч на чыгуначным вакзале ў Мінску. Была чацьвёртая гадзіна ночы. Я ехаў у Парыж на канфэрэнцыю ЮНЭСКА, на два зь лішкам месяцы. Раптам зь цемры зьявіўся Стральцоў. Божа мой: у глыбокую ноч, у халодны дождж. Падышоў, усьміхаецца: «Ну, старычок, ня мог я, разумееш, не правесьці цябе». Кажу: «Мы ж з табою разьвіталіся?» Усьміхаючыся, дастае цыгарэтку, закурвае. Ужо ў вагоне, утульным – для дыпляматаў, суе мне штосьці ў кішэню. «Там, – кажа, – у Парыжы паглядзіш». На вакзале ў Парыжы я дастаў з кішэні яго пакуначак: папера, у ёй – кавалачак чырвонай калійнай солі, скол пароды. На паперцы – радкі: «Хай гэты драбочак скамянела-салёнага поту нашай беларускай зямелькі будзе табе ў Парыжы салодкім напамінкам усяго роднага. Люблю Парыж. Міх. Стральцоў». Гэты драбочак ляжаў у мяне ў гатэлі на стале. Гледзячы на яго, я ўспамінаў Міхасёву «Згадку пра Поўнач» і ў ёй радкі: «Я сядзеў і чытаў пра Парыж далёкіх дваццатых гадоў, пра маленькія кафэ, булачныя, пра брукаваную старую вулачку Нотр-Дам-дэ-Шон, на якой быў дом нумар 113, а ў тым доме…» Далей – пра тое, як Парыж любіў Хэмінгуэй. Чытаючы, я адчуваў, як і Стральцоў любіў Парыж праз таго ж, магчыма, Хэмінгуэя або праз Бальзака, Гюго, Мапасана, Ван-Гога, Рэнуара, або праз перапіску Тургенева з Палінай Віярдо. Ніколі ня быўшы ў Парыжы, ён любіў свой Парыж, створаны ўяўленьнем, і праз драбочак роднай нам абодвум зямлі, начным разьвітаньнем у Мінску на вакзале хацеў зноў далучыцца да хвалюючай яго тэмы Парыжу”…

Правільна, відаць, ня Нотр-Дам-дэ-Шон, а Нотр-Дам-дэ-Шан, rue Notre-Dame-des-Champs. Хэмінгуэй жыў тут з 1924 да 1926. Ёсьць фатаздымак, дзе ён стаіць, засунуўшы рукі ў кішэні, каля сьцяны дому 113 – тыповы амэрыканец у шарсьцяным касьцюме, швэдры, гальштуку. Нядаўна ён адгадаваў вусы і пазнаёміўся з Гертрудай Стайн. Тут ён напіша раман “Фіеста” (“І ўзыходзіць сонца”). Хэмінгуэй, калі згаліць яму вусы, нечым дужа нагадвае Стральцова, хоць той і француз. Як казаў Шэрлак Голмс з савецкага фільму: “Вось так і паверыш у перасяленьне душаў”.