21. Плошча. Камуна. Быкаў

Парыж любяць браць у хаўрусьнікі – у прыклады, для параўнаньня, для гіпэрбалы, для кантраснасьці. У беларускай літаратурнай сьвядомасьці для гэтага заўжды існавала іншае месца: Вільня, але здараецца так, што Вільня для беларусаў далей за Парыж. Беларускі пісьменьнік-эмігрант Юрка Віцьбіч, які пісаў і для Радыё Свабода, і для “Нового русского слова”, у сваім лісьце (1956) да Аўгена Каханоўскага скарыстоўвае Парыж менавіта ў якасьці такога вось хаўрусьніка: Парыж дапамагае крытыку не пакідаць каменя на камені ад сваёй ахвяры. Віцьбіч разьбірае эмігранцкі альманах “Ля чужых берагоў” і натыкаецца там на вершы Алеся Салаўя:

“О Афрыка! Крывіччынай была-б ты, / каб Нёманам стаўся твой паўнаводны Ніл”, – натхнёна піша Алесь Салавей. Крытык Юрка Віцьбіч яхідна камэнтуе: верш Салаўя “зьяўляецца вельмі павярхоўнай геаграфічнай філязофіяй. З аднолькавым посьпехам можна заўважыць: О Парыж! Ты-б стаўся Менскам, / каб Сэна сталася Нямігай / ды Камароўкай твой Вэрсаль”.

Вучыцеся, крытыкі пачатку дваццаць першага стагодзьдзя. Наўрад ці нехта з вас здолее так элегантна параўнаць Камароўку з Вэрсалем і адначасна прадэманстраваць свае паэтычныя ўменьні. Зрэшты, Салавей не пакрыўдзіўся і сказаў пра Юрку Віцьбіча шмат добрых словаў: пра тое, што менавіта гэты аўтар “больш як хто іншы аддаў сілаў, думкі і крыві за беларускую справу. Адмаўляць сёньня Юрку Віцьбіча як пісьменьніка – значыць рабіць пагром на беларускай літаратуры на эміграцыі”. А можа, усяму гэтаму і ня варта верыць. Ня ведаю.

Гульня, у якую прапануе пагуляць Юрка Віцьбіч, насамрэч даволі займальная. Окей, Няміга (або Сьвіслач?) – Сэна, Камароўка – Вэрсаль, менская тэлевежа, зь якой беларусаў, як фікусы, апырскваюць прапагандай – наша La tour Eiffel. Праспэкт Скарыны-Незалежнасьці – нашы парыскія бульвары, пастаўленыя адзін да аднаго паравозікам. Паркі Горкага і Янкі Купалы – нашы Элізэйскія палі, рэчавыя рынкі – наш boulevard Barbès, Карла Маркса – наш Лацінскі квартал, чыгуначны вакзал – наш Gare de l’Est. Будынак КДБ – наш Палац Юстыцыі, бо якія людзі, такая і справядлівасьць, а пляц Волі і Траецкае прадмесьце – наш нізенькі Манмартр. Музэй д’Арсэ – наш Нацыянальны, а “Цэнтральны” – кавярня “Ратонда”… Пэр-Ляшэз – Вайсковыя могілкі, на Валадарскага – Бастылія… Ідзеш па Замкавай, а насустрач табе чорная аграмадзіна, рыхтык вежа Манпарнас з аднайменным вакзалам… Навошта некуды ехаць? Парыж пад рукой. Пад нагой, пад галавой, пад вухам: прыкладзі яго да асфальту, і пачуеш.

Усе новыя гарады задумваюцца парыжамі, а далей – як пашанцуе. Усе гарады – тэксты, а тэкст немагчыма дачытаць да канца.

Усё гэта варта перамяшаць. Музэй д’Арсэ быў заснаваны ў будынку колішняга вакзалу – і менскі чыгуначны вакзал добра было б зрабіць мастацкім музэем. А цягнікі на Маскву і Варшаву, у Жлобін і Адэсу няхай выпраўляюцца з Нацыянальнага музэю. Ва ўнівэрсаме “Цэнтральны” няблага было б разьмясьціць міністэрства культуры, у КДБ – менскі Мулен-Руж, а ў Доме ўраду адчыніць H&M, С&А і фірмовую краму “Сьвітанак”. Вось тады гэта і праўда будзе свой, уласны Парыж, а не яго копія.

Праўда, і менская тапаніміка мае свае Парыжы: вуліцы Амурская (прыемна думаць, што гэта ад любові, а не ад ракі невядома дзе), Апалінар’еўская (Апалінэр тут як тут), Гедройця (жыў у Парыжы), Дамейкі (таксама жыў), Касманаўтаў (праляталі над Парыжам), Напалеона (Орды), Рушчыца (кавалер ордэна Ганаровага легіёну і арганізатар выставаў у Парыжы), Сапёраў (слова францускае), Энгельса з Марксам (яны ў Парыжы пасябравалі)… Дый ці мала якія яшчэ.

Самы непрыстойны і відавочны з такіх тапонімаў – гэта, вядома, пляц Парыскай Камуны на Траецкай гары. Сваю парыскую назву месца займела ў 1919. Менская Опэра знаходзіцца менавіта тут. Тут наогул толькі адзін будынак, ніякіх дамоў, апрача дому № 1, на плошчы Парыскай Камуны не існуе. Гімн адзіноты! Чаму плошча, на якой стаіць менская Опэра, завецца плошчай Парыскай Камуны, патлумачыць нашчадкам усё цяжэй. Тут няма ні францускай амбасады, ні іншых якіх сьлядоў гальскага духу, апошнім “французам”, які тут жыў, быў перакладчык Вэрлена Максім Багдановіч. Адзінае тлумачэньне, якое застаецца – кожны горад мае той Парыж, якога заслугоўвае.

Якая, к чорту, Парыская камуна: белыя вясельныя лімузіны, дзеўкі ў пышных фрызурах і кароткіх сукенках колераў фанты і кока-колы, фантаны і лаўкі, ліхтары, турысты, буржуазнасьць і гордая правінцыйнасьць, ды заўжды пустыя сходы. Тут, на пляцы Парыскай Камуны ў Менску, таксама адбывалася мая прыватная гісторыя. Яе падзеі – рознай ступені значнасьці – памятаюцца добра: напэўна, гэта ўсё дзякуючы антуражу, на плошчы Парыскай Камуны заўжды шмат месца, сонца і пустаты. Тут некалі, гадоў сямнаццаць таму, было ў чарговы раз абвешчана пра распад Бум-Бам-Літу. Тут піўся каньяк пасьля імпрэзаў (проста літаратурныя музэі зусім недалёка, за скрыжаваньнем). Тут я паміраў ад болю ў страўніку – мы з табой ехалі на вясельле майго брата і былі апранутыя адпаведна: і вось так, пры парадзе пайшлі ў гастраном і купілі сасісак і каньяку, каб яго заглушыць. Тут думалася пра будучыя раманы, вершы і эсэ, свае і чужыя. Тут некалі стаялі натоўпы нязгодных, і слухалі, як выступаюць іхныя правадыры, і натоўпу было ўсё роўна, што гучыць зь мікрафона, бо словаў было не разабраць, “Жыве Беларусь!” – выгукаў раз-пораз натоўп, і ў самы парыска-камунарскі момант дзеі абвяшчалася, што мітынг скончаны. У тым натоўпе быў і я, стаяў, слухаў, маўчаў, я таксама быў нязгодны, але на нейкі свой, заўжды свой капыл. Людзі ішлі абмяркоўваць, што ім рабіць, а я ішоў абмяркоўваць сам з сабой людзей. Бо я баюся натоўпаў і заўжды баяўся, любых натоўпаў, любых калектываў, калектыўнай радасьці і калектыўнай нянавісьці, калектыўнай згоды і нязгоды, усяго, што выказваецца глоткай натоўпу. Цяпер тут, на гэтым дзіўным пляцы, адзін з адрэзкаў пешай дарогі паміж кнігарнямі “ЛогвінаЎ” і “Галіяфы”, адной зь менскіх сьцежак гэтай непрыкметнай літаратуры, чыёй рукой працягвае вадзіць Парыж. Тут я сядзеў, калі выходзіў са шпіталя, што праз дарогу: шчасьлівы, што бальнічны дух застаўся там, на тым баку вуліцы, а перада мной зноў горад і сонечны дзень, і заплечнік пахне пакінутымі ў цёмнай палаце апэльсінамі…

Усе гэтыя падзеі, ад сасісак да мікрафонаў, ад крыкаў да бальнічных апэльсінаў, ад кніжак да стрыжак – усё гэта важна, надзвычай важна, кожная дробязь, кожны пах. Не бывае істотнага і неістотнага, усё каштоўна і ўсё вартае хваляваньня. Увагі і магіі тэксту.

Парыская Камуна – першы парыж, які згадвае Васіль Быкаў у сваёй аўтабіяграфічнай кнізе “Доўгая дарога дадому”.

“Неяк сталася, што некалькі разоў, калі там ніхто ня мог адказаць на нейкае пытаньне настаўніка (памятаю, нешта пра Парыскую камуну), дык я паднімаю руку, i Сяргей Сьцяпанавіч мяне выклікае, а пасьля сарамаціць старэйшых за тое, што яны ня ведаюць”, – прыгадвае Быкаў свае школьныя гады.

У гэтай кнізе Быкава Парыжу хапае. Пішучы пра свой Віцебск, дзе ён вучыўся жывапісу, Быкаў не забывае пра Шагала, пра якога тады “ніхто нічога ня ведаў”: “Бы ён i ня меў ніякага дачыненьня да гэтага гораду. Але час мяняецца, i праз шмат гадоў я ўжо быў у ліку тых, хто на Пакроўскай вуліцы адкрываў скульптурны помнік славутаму земляку”. Стыль успамінаў Быкава, насамрэч дужа цікавых, у сапраўднасьці вось такі, сухі, мармытлівы – адчуваецца, што за намаганьнямі памяці яму ўжо ня так важна сачыць за літаратурнай каштоўнасьцю тэксту. Памяць мусіла дарабіць гэты твор за дваіх – і дарабіла.

Быкаў згадвае хрушчоўскую адлігу, калі ўпершыню пачалі выходзіць раманы Рэмарка, які адразу ж стаў у СССР культавым аўтарам: “Парыж, жанчыны, кальвадос”. Забаўна, што гэты культ Рэмарка дажыў ажно да дзевяностых: і ў пару майго юнацтва ўздыхалі гэтаксама: кальвадос, жанчыны, Парыж… Я шчыра паспрабаваў палюбіць аўтара “Im Westen nichts Neues“, уважліва прачытаў і гэты раман, і “Трох таварышаў”… І пазьней – “Трыюмфальную арку”. Кальвадосу, жанчын і Парыжу там і праўда хапала. Але ад літаратуры мне хацелася іншых, больш складаных і небясьпечных сумесяў. І тады, і цяпер.

Расейскі пісьменьнік Віктар Някрасаў запомніўся Быкаву ў выглядзе парыскага кляшара. Якім жа ўяўляў кляшара Быкаў? А вось такім: “у няновай расхрыстанай тэнісцы, старых джынсах i разношаных сандалетах на босую нагу, зь якіх вытыркаліся жоўтыя старэчыя пазногці. Сярод параднай, з усiх сілаў выкшталцонай публікі тое выглядала выклікам”.

Бо справа была на зьезьдзе Саюзу пісьменьнікаў СССР у Маскве – дзе беларусы трымаліся “моўчкі і разам”. Пакуль Макаёнак і Куляшоў не напіліся і не пасварыліся, і Куляшоў ня зьехаў дамоў у Менск.

Быкаў таксама, як і Юрка Віцьбіч і “ўсе-ўсе-ўсе”, бярэ Парыж у саюзьнікі, калі трэба параўнаньне. Быкаў піша, што літоўскія Друскенікі былі для гарадзенцаў тым самым, што Вэрсаль для парыжанаў. Адчуваецца знаёмства з францускай сталіцай…

Яно і праўда было някепскім.