“А Бальзак? Што ты таго Бальзака, лічна знаў?” – спытаў, адкашляўшыся, другі мужык, разгарнуў цукерку, разламаў і працягнуў дзецям: спачатку хлопчыку, потым дзяўчынцы.

“Папаню пакінь, – накінулася на яго маладзейшая кабета. – А то ўсё гэтым скорміш”.

“Для Папані я адлажыў, – важка прамовіў мужчына. – Не гудзі тут. Дык чаго ты таго Бальзака шукаеш?”

“А я яму скажу, для чаго, – весела адгукнуўся той, што абяцаў паставіць помнік. – Я вам усім скажу. Ён думае, што Бальзака, ці там Махно магілу знайсьці, гэта інцярэсна очэнь. Мужыкі яны былі знамянітые, людзі ўважаемые. Усім хочацца на магілу Бальзака схадзіць, хоць яны таго Бальзака, можа, і не чыталі нікагда”.

Давялося вяла замахаць рукамі на знак пратэсту. Яго прытрымалі за локці – ветліва, але ўпэўнена.

“Але ж і праўда гэта, – уздыхнула жанчына з нэрвовым цікам. – Усе ў адной зямлі ляжаць. Якая розьніца, у якім месьце? Вось тут, дзе мы стаім, і Папаня, і Бальзак, і гэты аглаед стары, Нестар. Толькі ўсялякіх там Бальзакаў і нестараў гэтых махначоў і магілкі дагледжаныя, і людзі да іх ходзяць, бальшыя дзеньгі плацяць, каб прыехаць і адным глазком пасматрэць. А пра Папаню хто ўспомніць? Налівайце, мужыкі, апошнюю”.

“Толькі мы і ўспомнім, – сказалі мужчыны ледзьве ня хорам. – Папаня тожэ чалавек быў, можа, ня лучшэ, чым усе, але і ня хужэ”.

“А хто вабшчэ знае, што ён жыў, наш Папаня? Пра махна твайго любы дурак раскажа, – разважліва разьвяла рукамі жанчына і падміргнула. – Вось і ты, нетутэйшы ж мужчына, а прыехаў з такой далі, да Папані на магілку прыйшоў і талдычыш нам: бальзак, бальзак… “

“Ды ў Папані яны ўсе пад зямлёй, ён да іх на піва кожны дзень ходзіць”, – злосна сказаў адзін з сыноў. – “Ва ўсіх людзей адна магіла. І яна тут. А чаму не? Чым тут хужэ?”

“А ўсім на гэта насраць: вялікія людзі, вялікія людзі… Пра нашых папаняў ніхто ня думае, дзевяноста дзевяць і дзевяць дзясятых харошых людзей памруць, ніхто і не ўзнае… – задуменна сказаў нехта. – Ну, давайце, за Папаню, па апошняй”.

“Мне б на самалёт… На таксі…” – прастагнаў ён, пакорліва беручы ў рукі кілішак, зноў напоўнены да краёў. Яны ўважліва прасачылі, каб ён выпіў, і потым дзелавіта выпілі самі. І пацягнуліся па агуркі.

“Ты закусвай”, – кінулі яму строга, пакуль ён пакутліва разважаў: браць? Ня браць?

Агурок ледзь ня высьлізнуў з рук. Ён адкусіў, пырснуўшы – быццам яму на падбародзьдзе нехта плюнуў.

Усе застылі, слухаючы, як ён давіцца агурком. І раптам радасьць азарыла іх твары.

“Так і думала, – заміргала весела жанчына, якая стаяла бліжэй за ўсё да магілы. – Самы вялікі выцягнуў”.

“Папаня будзе рады, – задаволена рыгнуў адзін з мужчын і дастаў аднекуль лапату. – Забірай дзяцей, Ларыса”.

“Што ж ты нас наказаў так, Папачка?” – заплакала Ларыса і схапіла дзяцей за рукі, тыя не паддаваліся, упёршыся нагамі ў зусім нябачную ўжо зямлю, глядзелі яму ў твар, не адводзячы вачэй.

“Махно цібе нада, Махно цібе, – прыцмокваў мужчына з лапатай. – Махно быў за такіх, як Папаня, я чытаў, ён за тых ваяваў, пра каго ніхто не ўзнает, нікагда, за нас, невідзімых і неінцярэсных. А сам тут ляжыць. Эх, Нестар Іванавіч… Госьці к яму ходзяць… У ножкі кланяюцца…”

Ён зразумеў, што трэба нешта сказаць, але язык ня слухаўся. Толькі вочы, звыклыя да чытаньня, бегалі, як заўжды, па гэтых асьветленых нейкай падземнай лямпай тварах, па вузкіх шчылінах вачэй, па чырвоных зрэнках і глыбокіх зморшчынах. Вочы чыталі – нават у гэты момант яны чыталі, паўсюль бачачы літары, рассыпаныя па цемры знакі, якія можна было складваць у любыя словы. Моцныя рукі схапілі яго, сьціснулі грудзі. Жанчына падышла да яго ўсутыч і зьняла з шыі шалік. Яна міргала часта-часта, сьмешна-сьмешна, так, што яму хацелася зарагатаць і ён ледзь стрымліваўся. Слава – гэта нэрвовы цік, які ўсе разумеюць няправільна.

Урэшце сьмех прарваўся скрозь непаслухмяныя вусны, і ён сам не разумеў ужо, плача або рагоча. А жанчына ўсё міргала, быццам хацела яму дапамагчы.