Хлопчыку і праўда ў хаце не сядзелася. Не ляжалася і не жылося. Хлопчык увесь час хацеў уцячы – усё далей і далей.
Усходнія могілкі ў тым самым Менску, дзе ляжыць загінулая на Нямізе ў 1999 родная сястра маёй былой жонкі.
Яўрэйскія могілкі ў Празе, дзе мой сябра, нязьменны рэдактар і фантастычных талентаў чалавек Сяргей Шупа паказваў нам з табой магілу Кафкі. Мы стаялі перад ёй у гэтых сьмешных чорных шапачках, якія мусяць надзяваць толькі мужчыны – і я назаўжды запомню і гэтую магілу, і гэтую няёмкасьць, і гэтую ўдзячнасьць, і гэтую маркоту, быццам мы стаялі тады на краі кніжнай старонкі, і за ёй была ўся бездань сьвету.
І яшчэ адны праскія могілкі, дзе ляжаць айцы-заснавальнікі БНР. Нашай дзяржавы, у якую я марыў трапіць – а цяпер я больш не хачу ніякіх дзяржаваў, ні Краіны Асілкаў, ні Краіны ў кратах, ні Рэспублікі Радзімы, ні РБ, ні БССР, не, больш ніякіх абрэвіятураў. Ніякіх краінаў, апрача той, што завецца на нашай мове Падарожжа, а на мове нашых ворагаў – Вечныя Ўцёкі ад Добрых Людзей.
Я думаю пра Сяргея Шупу – яму і праўда “бацькаўшчынай цэлы сьвет”. І мне здаецца, гэта найлепшая айчына, якую можа мець чалавек. Больш за тое, заўжды мог мець, але не хацеў. Ягоныя дзяржавы – гэта ўсе мовы, на якіх ён чытае і на якіх яшчэ зможа прачытаць, ягоныя гарады – як бібліятэкі, што існуюць па-за часам і не падлеглыя разбурэньню. Ягоны Менск застанецца. А тое, што называюць Мінском “его рачітельные хозяева” – бязь сьледу растане ў тумане, бо за імі няма ані таленту, ані свабоды, ані тэксту…
Сяргеевы Вільня і Прага – больш чым проста сталіцы: я ніколі не сустракаў яшчэ, каб для кагосьці месца было настолькі арганічнай і прыгожай часткай душы.
Гэта Сяргей сказаў мне аднойчы, спакойна і годна, бяз патасу і залішняй іроніі, так, як ён гэта ўмее: “Мы – людзі Кнігі”. І гэта самае дакладнае, ляканічнае і прыгожае тлумачэньне, чаму мы ёсьць тымі, кім ёсьць.
…Я не магу ня ўспомніць могілкі ў Кароткавічах, куды ты вадзіла мяне знаёміць са сваімі памерлымі. І могілкі ў Буда-Люшаўцы—так, іх я люблю ўспамінаць. У тваіх краях, мая Ю. Увесну на Вялікдзень мы едзем на магілы тваіх родных. Прыяжджаем, раскладваем ежу, я зь цікавасьцю слухаю чужыя гісторыі, якія робяцца і маімі… вясновы вецер гоніць сухія парэшткі зімы ў бурыя, цёмныя палі, навокал усьміхаюцца людзі, вядуць нясьпешна гутаркі, настрой у іх узьнёслы, быццам яны ў гасьцях у старэйшых. Звычайныя людзі, якія, паводле Шамякіна, толькі і могуць, што прадаўжаць свой род.
Мяне зьдзіўляе, як ветліва яны размаўляюць міжсобку, як па-шляхецку вітаюцца адно з адным, як жартуюць: на нейкай адной ноце, якую я ніяк не магу схапіць і якая мне дужа падабаецца. Гэта нязлосныя і няпошлыя жарты, гэта ўзьнёсласьць, абмежаваная незнаёмымі мне правіламі, і ў мяне круціцца галава ці то ад гарэлкі, ці то ад спробы вызначыць межы, у якіх гэтым людзям утульна. На вясковым пагосьце столькі чорных варонаў, колькі магілаў на Пэр-Ляшэз. Мы дапіваем зь дзядзькам Васем гарэлку і я шукаю цябе ў натоўпе гэтых незнаёмых мне, але цяпер і маіх людзей. Як ім патлумачыць тое, чаму мне душна ў гэтай краіне, чаму я мушу быць і заставацца чужым? Як расказаць ім – і як іх пачуць? Я шукаю цябе вачыма і баюся не знайсьці. Ты ідзеш сярод іх, быццам ты – адна зь іх. І мне робіцца страшна, бо ты магла б пражыць тут усё жыцьцё, бо ўсё магло быць інакш, бо гэтае жыцьцё магло б зрабіцца і маім жыцьцём. Як гэта вусьцішна: уяўляць, што ты застанешся тут, жыць вясковым жыцьцём, а я зьеду і больш цябе не пабачу. Людзі глядзяць на нас з табой зь цікаўнасьцю: быццам мы з табой нейкія парыжане.
Вароны над дрэвамі. Яны крычаць так пранізьліва, быццам рвуць на часткі і дзеляць вялікую мапу сьвету.
Мы прыбіраем косткі і ідзем да машыны.
Могілкі застаюцца.
І гэта таксама – мая Эўропа.
Былі яшчэ могілкі ў Кракаве – там пахаваны Алесь Гарун. Пра яго я некалі напісаў эсэ – досыць спагадлівае, і быў вельмі зьдзіўлены, калі праз Вольфа Рубінчыка атрымаў на яго водгук ажно зь Сібіры, дзе наш Гарун (амаль аль-Рашыд) быў катаржанінам сто гадоў таму. Андрэй Хадановіч і Сяргей Дубавец прыбіралі Гарунову магілу, “аўторка круткіх оповядань” з Магілёва Тацяна Барысік узялася ім дапамагаць, а мы з табой стаялі і глядзелі ў нейкім здранцьвеньні, як яны завіхаюцца ля помніка. Ня ведаю, як ты, а я і тут адчуваў сваю небеларускасьць. Не, я рады, што пасьля нашага візыту на магіле Гаруна застаўся бел-чырвона-белы букет. Але хто былі мы на гэтай магіле? Сыны і дочкі? Госьці? Чытачы? Нашчадкі? Але я не адчуваю сябе нашчадкам Алеся Гаруна. І цябе таксама назваць Гаруновай дачкой не наважуся. Сьмешна прасіць у мёртвых даць нам крышачку надзеі на цьвёрдую зямлю пад нагамі, мёртвыя могуць пакінуць толькі словы. Я ня ведаю, ці мае нейкую ідэнтычнасьць цягнік, дзьмухавец, вецер, кацігарошак, запыленая дарога, стары аўтобусны білет. Ці мае нацыянальнасьць тэкст і ці варта займацца яе пошукамі. Самы вялікі ірляндзкі пісьменьнік цярпець ня мог Ірляндыю. Прыходзячы да мёртвых, мы патрабуем у іх немагчымага.
На Кракаўскіх могілках, ля ног Гаруна мы сфатаграфаваліся нашай літаратарскай кампаніяй, і выгляд у нас усіх быў даволі дурнаваты. А як яшчэ могуць выглядаць жывыя пісьменьнікі побач зь мёртвым?
Часам я ўяўляю сабе ўласную магілу. І думаю, што мне ўсё роўна, якой яна будзе. А ўнутры мяне асоба пад ініцыяламі АБ, у вэнэцыянскай масцы і пры архаічнай шпазе, ужо складае сьпіс патрабаваньняў: матэрыял, надпіс, месца, і доўгі сьпіс тых, побач з кім нябожчык ніколі ня лёг бы пры жыцьці.
Калі ты памрэш пазьней за мяне – ляжаш да мяне пад бок? Так, як ляжыш цяпер. Наўрад ці гэта будзе ў Буда-Люшаўцы ці на Чыжоўскіх могілках, але ніхто ня ведае, дзе сканчаецца ягоны парыж.
Украінскаму селяніну Нестару Махно лёс прызначыў быць пахаваным на безыменным вясковым пагосьце. Але ён знайшоў свой апошні спачын на Пэр-Ляшэз, сярод самых выбітных асобаў, пра большасьць зь якіх нічога ня ведаў. На вясковых могілках ляжаў бы сярод знаёмых – а тут увесь сьвет навокал і няма з кім пагаварыць. Ці ўсё ж ёсьць? Махно пахаваны каля сьцяны Парыскіх Камунараў – і, мусіць, невыпадкова: так дзяцей хаваюць каля іхных бацькоў.
Бацька Махно быў скотнікам, маці даглядала пяцярых дзяцей і гаспадарку. Ён скончыў пачатковую школу, дзе навучыўся пісаць і чытаць. Практычна ўсё, што Махно ведаў пра вялікі сьвет, ён вывучыў у турме, дзе ягонай адукацыяй займаліся расейскія анархісты-інтэлектуалы. Гісторыю, літаратуру, эканоміку, матэматыку яму выкладалі самыя сьветлыя розумы імпэрыі. Так што вышэйшая турэмная адукацыя для Пэр-Ляшэз значыць ня меней за корачкі найлепшых эўрапейскіх унівэрсытэтаў. Liberté, égalité, fraternité – на могілках гэты дэвіз набывае свой сапраўдны сэнс.
У позьнесавецкія часы па прасторах імпэрыі блукала легенда, што на магіле Махно выгравіраваны надпіс: “Чалавек, які сам ня ведаў, за што змагаўся”. Ужо тады праўдападобнасьць гэтага выклікала вялікі сумнеў. Па-першае, калі ўжо нехта здолеў пахаваць Махно ў такім месцы, дык наўрад ці яму прыйшла ў галаву ідэя пазначыць яго магілу такімі дзіўным словамі. Так проста на Пэр-Ляшэз не трапляюць. Па-другое, Махно якраз такі добра ўсьведамляў, за што змагаўся. За волю і праўду, за шчасьце ўсіх працоўных, за анархію, як ён яе разумеў. Справядлівасьць для ўсіх. Народнае самакіраваньне і ніякага нацыяналізму. Апошняе асабліва дзіўна для Пэр-Ляшэз – нацыяналізм чэрпаў і чэрпае з гэтых магілаў сілы і энэргію, нібы зь бяздоннага мора.