16. Магіла Нестара Махно

Могілкі – гэта кнігі.

Старыя кнігі, якія выставілі проста на зямлі сівыя маўклівыя букіністы. Пагартаў, панюхаў, падумаў, вярнуў на месца. Па-сапраўднаму старыя кнігі каштуюць дорага.

…Узімку ён выпадкова трапіў у Парыж – усяго на адзін дзень, нечакана лішні дзень календара, які можна было спакойна прысабечыць, не баючыся, што нехта крыкне з-за сьпіны: “А ну пакладзі на месца!”

У Парыжы было прасторна, холадна, ціха. Матухна-вежа здалёк пазірала на жніво сьнежаньскіх зьніжак. Спадарожнікі, натрэніраваныя на Нотр-Дам, Пале-Руаяль і таму падобную парыскую паляндвічку, урэшце адчапіліся – і тады ён адразу ж купіў мапу і паехаў падземкай на Пэр-Ляшэз.

Я знайду там магілу Махно, і ў мяне будзе свой, не падобны ні да чыйго успамін, думаў ён, стоячы ў мігатлівым вагоне і неспакойна круцячы галавой. Чаму менавіта Махно, ён і сам ня ведаў. Увушшу пастрэльвала і пахруствала, і толькі ён чуў гэты гук – быццам далёкія радыёхвалі ў старым прыймачы. Ранішні пералёт даваўся ў знакі – не пасьнедаўшы як сьлед, з прысмакам таннай кавы ў роце, з шэрай аловачнай шчэцьцю на шчоках ён адчуваў, што засынае. Падземка грукала ў галаву, недзе над ім праносіліся бясконцыя магілы, цяпер ён быў ніжэй за самых мёртвых мёртвых, ён рухаўся па падвалах іхных вечных дамоў, і вокны ўспыхвалі замшэлым бутэлечным шклом. Ён ехаў да іх у госьці.

На могілках было пуста і патасна. Ён доўга блукаў між склепаў, пераскокваючы з каменя на камень, чытаючы ўголас імёны і паглядваючы на гадзіньнік – часу заставалася ўсё меней, а магілаў рабілася ўсё болей.

Гадзіны, хвіліны, сэкунды – валюта, якой мы плацім мёртвым за права таптаць іх галовы. А яны зграбаюць яе, як зімовае лісьце, спальваюць, як сьмецьце, а рэшту складваюць у свае глыбокія падземныя кашалькі. Каб час ішоў далей, каб гісторыя не спынялася, каб запас не канчаўся. Мытны збор, уніформа сьмерці, яе чырвоныя калідоры.

Між тым стары пагост вёў яго ўсё далей, даючы фальшывыя падказкі і сутыкаючы лбом з уласным ценем, які не пасьпеў далёка адысьці ад месца, дзе ён толькі што быў. Бясконцыя помнікі і пліты адварочваліся, калі ён праходзіў міма, зьдзімаючы з вуснаў лёгкія францускія імёны – і ўвесь час яму здавалася, што нехта пазірае яму ўсьлед з праржавелых акенцаў. Але гэты нехта быў не пазбаўлены спагады: пашкадаваўшы самотную постаць, якая бездапаможна кружляла вакол той самай дзялкі, яго тыцнулі носам проста ў шчодра расьпісаны губной памадай Оскараў пастамэнт. Што сказаў бы на гэта Нестар? Плюнуў бы, пагардліва бліснуўшы цёмнымі акулярамі. Або расцалаваў бы каменнага Оскара па-сялянску – як анархіст анархіста. Плявок і пацалунак – адной прыроды.

Потым нябачныя гіды тройчы правялі яго міма Морысана – на чацьверты раз ён зразумеў, у чым рэч, вярнуўся, доўга думаў, што пакінуць Джыму на памяць і не знайшоў у кішэнях нічога, апрача пачку беларускіх рублёў. Спачатку паклаў пяцьдзясят тысяч, потым палічыў і з сорамам дапяў, што ўвечары ня хопіць на маршрутку зь менскага аэрапорту: палез, пужліва азіраючыся, праз агароджу, забраў грошы назад, пакінуў дзьве сторублёвыя купюры. Парваў нагавіцы, перапэцкаўся ў нешта чырвонае – губная памада была і тут.

Слава, слава, мокрая агароджа, сьліна ў куточках нафарбаваных вуснаў. Недзе тут хаваўся Бальзак – тоўсты Бальзак, прачытаны яшчэ ў школе. Мажны мужычок-бальзачок, які выглядваў цяпер з-за ўсіх гэтых вокладак і карашкоў, падміргваў яму, уздымаючы пусты келіх, і зноў зьнікаў, трасучы базальтавым задам. Недзе тут, на гэтых старонках…

На адной з алеяў ён раптам заўважыў пажылога чалавека ў капелюшы, дагнаў і, запінаючыся, запытаўся:

“Мэсье… Э-у-э… У э Махно? Нестар Махно?”

“Сіль ву пле!” – дадаў ён пасьпешліва і з палёгкай, але чалавек у капелюшы ўжо ўцякаў між камянёў туды, дзе склепы змыкалі свае шэрагі, закрываючы сьпінамі вузкую сьцежку. Ня ведаючы, што рабіць далей, ён рушыў за ім.

Слава – гэта калі ты кажаш камусьці “сіль ву пле”, і твая сьліна ляціць зь верхняй губы яму на чорнае паліто.

Не, на патрэбную магілу тут можна толькі наткнуцца, раздражнёна думаў ён, подбегам прамінаючы халодныя алеі і хітрыя павароты і намагаючыся ня страціць з вачэй капелюша. Нешта шукаць тут – марная справа. Усё таму што парадку няма, падумаў ён зласьліва, быў бы парадак, як у нас, дык кожнае дзіця б ведала, дзе Махно, а дзе Захер-Мазох, і кветкі б па нядзелях насіла падшэфнаму герою, у нас усё было б вымыта і вымерана, у нас ён даўно ўхапіў бы мужычка-бальзачка за сьлізкае вымя.

Капялюш мільгаў недзе за склепамі, як чорны матылёк. Холад ціснуў на пахвіну. Ня маючы больш моцы цярпець, ён спыніўся каля аднаго са склепаў, памачыўся белым віном на траву, бо чым яшчэ мочацца ў Парыжы? А калі вылез са свайго сховішча, капелюша ўжо нідзе не было відаць. Ён азірнуўся і пачуў за хмызамі галасы.