Книги
Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры
Беларускі Львоў, як і Талін, заслугоўвае сваіх, асобных кніг – і старонак у іх будзе нашмат болей, як і рэальных фактаў, і дакладных адлюстраваньняў. Што да Парыжу, дык ён жыве ў сьвядомасьці беларускага чалавека незалежна ад таго, хадзіў гэты чалавек па парыскіх вуліцах або бачыў іх толькі ў кіно. Як і аднойчы пражытае савецкае мінулае, поўнае д’артаньянаў і штырліцаў, шэрлакаў голмсаў і гамлетаў, усіх гэтых подозрітельных іностранцев, трымае савецкага абывацеля за шкірку, не даючы яму праваліцца ў бездань сучаснасьці, якую ён ня ведае, ня хоча і баіцца.
Мы нараджаемся з Парыжам, бо гэта сталіца сьвету – вось адно з самых моцных адчуваньняў, калі ты трапляеш сюды і не згубіў па дарозе сюды ўсе прачытаныя табой кнігі. І няхай гэта ўмоўны Парыж, прывідны Парыж з тэкстаў, якія ты насамрэч ніколі ня будзеш перачытваць. Умоўны Парыж – сталіца таго ўмоўнага сьвету, у якім жыве чалавек, што есьць марозіва масавай культуры, седзячы перад тэлевізарам у чаканьні сьвята. Парыж задае канон, ён нават не пачатак усіх вядомых культурных дарог, ён – тая непазьбежная, галоўная дарога, на якую немагчыма ня выйсьці ў сваіх блуканьнях. У пэўны момант, заўжды нечаканы.
Нават чытаючы якога-небудзь Мо Яня, бачыш паміж радкоў у яго, “горад сьвятла”, Парыж… Чуеш ягоны пракляты голас, і скурай адчуваеш, як шмат кітайскі пісьменьнік (а зь ім і японскія, карэйскія, аўстралійскія, афрыканскія) вучыўся ў парыжанаў, як ён зачытваўся францускай літаратурай. Як марыў некалі напісаць ня горш, чым розныя вялікія бальзакі з мапасанамі.
У культуры свае мапы і свае вымярэньні. Старажытны рымлянін нараджаўся ў Рыме, нават калі ніколі ў жыцьці яго ня бачыў. Парыж мае права пра нас ня ведаць, а мы думаем, што ведаем пра яго ўсё. Так і апраўдваецца сталічны статус. Таму Менск – гэта сталіца РБ, а Парыж – прывідная сталіца прывіднага каралеўства: але сьвет чамусьці лепш абазнаны ў прывідах, чым у беларусах. Можа, таму ў РБ так ня любяць беларускую літаратуру.
Кожны пісьменьнік піша пра Парыж, нават калі нічога пра яго ня ведае і нават тады, калі апісвае сваю родную вёску. Парыж – гэта слова, якое вымушае калі-небудзь яго ўжыць, як ні старайся склеіць вусны ўласнай мовай. І беларуская мова ня здолела супрацьстаяць спакусе. Парыскай спакусе, якая заўжды патрабуе гульні і ніколі ня просіць цябе паказаць пашпарт. Няма нічога весялейшага і рызыкоўнейшага, як блуканьні з мапай Парыжу па беларускай літаратуры і яе ваколіцах, па сваіх і чужых жыцьцях і словах, бяз сэнсу і мэты, як і належыць эўрапейцам, паэтам і марнатраўцам.
2. Ты. Рэўнасьць. Хімэры
Мы сядзім з табой у рэстарацыі на ўзьбярэжжы Сены, і я цябе раўную. Раўную цябе да твайго мінулага – і рэўнасьць, па сваёй завядзёнцы, прачынаецца ў самы неспрыяльны і недарэчны час. Бо сёньня ў цябе дзень нараджэньня, і я раўную цябе да ўсіх тых людзей, што былі з табой, людзей, якіх ты памятаеш, людзей, якія лічаць, што маюць права памятаць пра цябе – хаця б у гэты дзень. Я раўную цябе да цэлага сьвету, які быццам бы сышоў пад ваду, на самае дно, але працягвае мяне мучыць – бо тая вада памяці празрыстая, і калі на яе глядзець, добра відаць усе абрысы. Рэўнасьць праступае з імглы, набывае цялеснасьць, раніць у самае сэрца. Таму я не гляджу на цябе, я бачу гэтую халодную ваду ў тваіх вачах, калі не адвярнуцца, можна пабачыць усю праўду. І таму я адводжу позірк, увесь час адводжу позірк туды, дзе вузкая вуліца ўцякае ў нетры старога кварталу, вузкая цёмная вуліца, поўная турыстаў і крамаў, там усё непатрэбнае, незнаёмае, ананімнае, а мне так патрэбная зараз невядомасьць, мне пазарэз патрэбнае адчуваньне, што я нічога ня ведаю ні пра цябе, ні пра сябе, ні пра гэты горад, у якім цяпер для мяне жыве ўвесь боль сьвету.
Але мая рэўнасьць сьведчыць, што я ведаю ўсё, яна пераконвае, што я вельмі абазнаны, яна цягне перагнуцца цераз стол і паглядзець у твае вочы: глыбока-глыбока, каб пераканацца, што ўсё гэта праўда. У рэўнасьці ёсьць свая радасьць.
Рэўнасьць па-француску – jalousie, і жалюзі называюцца тым самым словам. Гэта па-майстэрску скарыстаў Роб-Грые ў сваім рамане: мужчына падглядвае скрозь шчыліны жалюзі за жанчынай – так і нараджаецца рэўнасьць, у вузкіх шчылінах, у водсьветах, у пыле, у прымружаных вачах, у халодным шаленстве, якое ніхто не пабачыць. Нябачнасьць і хованкі – улюбёныя гульні рэўнасьці. Але я табе ўдзячны, злы на цябе, паранены і ўдзячны – бо я адчуваю сябе жывым. З табой я зноў адчуваю сябе жывым.
Рэўнасьць заўжды беспадстаўная – і таму мае сэнс. Яна – вуглякіслы газ каханьня. Яе трэба выдыхаць зь сябе, вось і ўсё. Але безь яе каханьне задыхнецца. Рэўнасьць – прага валодаць ня рэччу, але чалавекам; не чалавекам як рэччу, а чалавекам як чалавекам, прага стаць ім, жыць ягоным жыцьцём, увесь час перамешваючы яго са сваім, каб урэшце ты сам ня мог разабрацца, дзе чыё. Прага валодаць ім з усім ягоным мінулым і будучым. Я пэўны, што Божая Маці раўнавала сваё дзіця – з таго самага моманту, як адчула, што яно ёй не належыць. Што яе скарысталі як сурагатную маці суворыя мужчыны, што вырашылі ўратаваць чалавецтва. Рэўнасьць наогул – самае чалавечае з пачуцьцяў.
За мостам – Нотр-Дам, за рогам – Shakespeare and Company, нашая ўлюбёная парыская кнігарня. Гэта першая паездка ў Парыж, якую прыдумала ты: танны гатэль недалёка ад Паўночнага вакзалу, тры дні рэўнасьці, любові і сьмерці. Бо не марнавалі час на парыскую папсу, на паляндвічку парыскіх славутасьцяў. Кнігарні, арабы, вакзал, скульптуры, якія караскаюцца па Нотр-Даме, і Пэр-Ляшэз, на якім мы прабавілі паўдня – такім запомніўся нам Парыж той зімы. Быццам пабачаны студзеньскай раніцай скрозь жалюзі гатэльнага вакна.
І вось мы прыехалі сюды яшчэ раз.
Кнігі, могілкі, кебабы, адрэналін. І яшчэ рэўнасьць. А чаго я уласна кажучы, хацеў? Ідыліі?
Ідыліі зь сялянкай? Але сялянка зь цябе кепская – у адрозьненьне ад парыжанкі. А “Ідылія” – гэта наогул такі дурнаваты вадэвільчык, які напісаў Дунін-Марцінкевіч у 1846 годзе. Праўда, галоўную гераіню там завуць Юлія. Julie. Як і цябе. Праўда і тое, што мазгоў у яе мала і ў Парыж яна ніколі ня езьдзіла – і таму можа сыграць толькі сябе. А ты можаш быць і Ю., і Julie, і нават любой з тых хімэраў, што пырхаюць па саборы божай маці і сьмяюцца: з нас, з гораду, з турыстаў, з рэўнасьці і ўсіх чалавечых жарсьцяў. І з Дуніна-Марцінкевіча, суцяшаю я сябе з гнюснай усьмешкай. Я і сам – хімэра, і ўсе мае кнігі. Мая мова – хімэра, і краіна, адкуль мы прыехалі, таксама хімэра. Я адчуваю з гэтымі сымпатычнымі скульптурамі такую роднасьць, быццам трапіў нарэшце дамоў.
3. Марцінкевіч. Ідылія. Здрада
Парыжу ў п’есе “Ідылія” сапраўды хапае – хоць яе героя, пана Караля Лятальскага, мы засьпяваем хутчэй у стане своеасаблівага постпарыскага сындрому. Ён пражыў у францускай сталіцы шмат гадоў – разам са сваім слугой Янам, якога, пэўне, кліча Жанам, але Марцінкевіч пра гэта маўчыць. І вось абставіны склаліся так, што пан Лятальскі вымушаны вярнуцца на радзіму, у свой беларускі маёнтак. Ведаем мы гэтыя абставіны: мабыць, залез у пазыкі наш панок – у тыя часы зьмяніць месца жыхарства было найлепшым спосабам пазбавіцца ад крэдытораў. Зьбіраючыся на радзіму, натхнёны францускім лібэралізмам пан дасылае камісару маёнтку ліст: трэба запытацца ў мужыкоў, якія ў каго скаргі – пан прыедзе і разьбярэцца. Дзіўнаватае рашэньне для чалавека, у пагардзе якога да простага люду аўтар так наіўна і палка пераконвае нас ледзьве не ад першай старонкі. Ну, але такі ён, панскі капрыз…
У маёнтку пачынаюцца вадэвільныя інтрыгі, а пан Лятальскі са слугою тым часам нарэшце прыбываюць на радзіму продкаў і зь цікавасьцю прыглядаюцца да навакольных мясьцінаў. Здаецца, слугу пабачанае прыводзіць у яшчэ большы жах, чым пана – і Жан пачынае ўгаворваць гаспадара вярнуцца ў мілую сэрцу Францыю:
Такая фраза вырываецца ў Жана пасьля таго, як ён пабачыў мясцовую карчму: “Вокны чуць відаць з гразішчы… Брудны выгляд у шынкаркі… Жыжка на стол сьцякае…Селянін ляжыць пад лаўкай, п’яны, рваны, нерухавы… “
Проста “Ле флёр дзю маль” нейкія: